शुक्रवार, १६ मे, २०२५

भैरु पैलवान की जय!


गावातील भैरु पैलवान पंचक्रोशीत लय फेमस व्हता. कुणाच्या अध्यातमध्यात नसतंय म्हणून. गपगुमान आपआपली कामं करायची, सकाळ संध्याकाळ कसरत करायची, तालमीत येणाऱ्या पोराटोरांची काळजी घ्यायची. त्यांची तयारी करून घ्यायची. पंचक्रोशीत तालमी पण भरपूर व्हत्या. भैरु पैलवानच्या तालमीत येणाऱ्या पोराटोरांची संख्या दिवसेंदिवस लय वाढत होती. हे काय इतर तालमीच्या पैलवानांना पचत नव्हतं. गावातील पक्या पैलवानाची तालीम आणि चिनाप्पा पैलवानाची तालीम तर नेहमीच भैरु पैलवानाच्या तालमी वर जळायचे. डूख धरुन ठिवायचे. पक्या पैलवानाची तालीम नुसती फुसका बारच. चिनाप्पाची तालीम लय हायटेक व्हती तशी. तालमीतलं पैलवान भी लय तयारीचे व्हते. पण कुस्ती खेळायचा अनुभव कमी पडत व्हता. चिनाप्पा पैलवानाच्या तालीममास्तर ला डायरेक भैरु पैलवानच्या तालमीतल्या पैलवानांशी लढायला जमत नव्हतं. त्याला ठाव व्हतं आपण कसं बी करून भैरूच्या पैलवानांना निपटून काढून पण आपलं लय म्हंजी लय नुकसान करतील भैरू गडी. दुसरं लय म्हंजी लय महत्वाचं कारण जर आपण भैरु पैलवानांवर डायरेक कुस्ती खेळलो तर पंचक्रोशीबाहेरील आमऱ्या पैलवानाची तालीम झापुक झुपुक करतच कुस्तीत शिरंल. आमऱ्या पैलवानाची तालीम लय म्हंजी लय म्हंजी मोक्कार फेमस. चिनाप्पा पैलवानाच्या तालीमीपेक्षा फेमस. हायटेक अन् पैलवान गडी लय पट्टीचे. पंचक्रोशीबाहेरील आमऱ्या पैलवानाची तालीम फकस्त चानस बघायची कधी चिनाप्पाचे गडी कुस्ती खेळतात कधी आपण त्यांना नडतू. पण चिनाप्पा अन् आमऱ्या पैलवानाची तालीम समोरासमोर येऊन कधीही कुस्त्या खेळत नव्हत्या. दोघांनाही माहिती व्हतं. आपण कुस्त्या खेळायला लागलो तर दोघांचं लय म्हंजी लय म्हंजी नुसकान व्हणार. जर का चिनाप्पा अन् आमऱ्या पैलवानांची जुंपली तर नुसता जाळ अन् धूर संगंटच व्हणार गावात अन् पंचक्रोशीत. याचा सर्वात जास्त फायदा व्हणार तो रीशाप्पा पैलवान तालमीला. आमऱ्या पैलवानांच्या तालमीनं कधीकाळी रीशाप्पाची तालीम फोडली व्हती. तवापासून रीशाप्पा पैलवान तालमीत नुसत्या कसरती करून घेऊन गडी तयार करत व्हता. तसंही रीशाप्पा अन् भैरु पैलवान तालमीचे लय म्हंजी लय म्हंजी लय जूने संबंध. जिगरी दोस्त. चिनाप्पा, आमऱ्या, पक्या पैलवानांच्या तालमीतल्या सगळ्या पैलवान गड्यांना ठाव व्हतं की रीशाप्पाचं पैलवान गडी कधीबी भैरु पैलवानाच्या तालमीला मदतीला धावून येतात. पुराना याराना है वह!

पक्या पैलवानांच्या तालमीतल्या गड्यांना कुरापती काढायला भैरु पैलवानाची तालीम आवडायची. उगाचंच येऊन दगडं मार, हळूच खोड्या कर, उकसवा-उकसवी कर. असली थेरं सारखी व्हायची. भैरु पैलवानच्या तालमीतले पैलवान गडी पण लय वैतागायचे. ते तर फक्त वाटच बघत व्हते कधी तालीममास्तर छूट देतो अन् आम्ही पक्या पैलवानांच्या गड्यांना धूळ चारतो ते. पण आजपतूर सगळे तालीममास्तर नुसत्या कसरती करून घे, गावातल्या तालमींना सांगून पक्या पैलवानांना समज दे, उगाचंच आपण आपलं बरं कसरती बऱ्या. कशाला कुस्त्या खेळायला जायच्या? हेच लक्षात व्हतं. नवीन तालीममास्तर नरिंदर जवापासून आला व्हता तवापासून भैरु पैलवानाच्या तालमीचा नादच खुळा झाला व्हता. नरिंदर ने पैलवान गडी लोकांना डायरेक धडक कुस्ती खेळायची म्हणून ऍटॅकिंग डाव शिकवले व्हते. पंचक्रोशीतील आमऱ्या, पक्या, चिनाप्पा, रीशाप्पा वगैरे वगैरे पैलवानांच्या तालमींना ठाव व्हतं. नरिंदर सुमडीत डाव टाकायला लय भारी हाय ते. 

सगळं कसं गपगुमान गावगाडा चालू व्हता. एकदमच पक्या पैलवानांच्या तालमीतल्या गड्यांनी लय मोठी खोड काढली. भैरुचं पैलवान गडी लय खवळलं. पंचक्रोशीत सगळ्यांना ठाव व्हतं आता काय खरं नाय पक्याच्या पैलवान तालमीचं. पक्याच्या मागं लपून छपून चिनाप्पाची फुस व्हती. सगळ्यांना ठाव व्हतं. चिनाप्पाचं पैलवान डायरेक कुस्त्या खेळत नसतात पण उगीच दुसऱ्यांच्या कुस्तीत रसद पुरवायची कामं करायची नवी सवय लागली होती. तशी ही रसद पुरवायचा पिढीजात धंदा तर आमऱ्या पैलवानांच्या तालमीतल्या गड्यांचा व्हता. कुठंबी कुस्ती असू दे गावात, पंचक्रोशीत, तालुक्यात, जिल्ह्यात. कुणी आवताण दिलं नाय तरी उगाचंच चमकोगिरी करायची सवय लय बेकार व्हती आमऱ्या पैलवानांची. तशीच गेम आजकाल चिनाप्पाचे पैलवान गडी करायला बघत व्हते. त्यात पक्या पैलवानांच्या तालमीतल्या गड्यांना वापरायचं भैरु पैलवानांना कुस्त्या खेळायला भाग पाडायचं हेच धंदे पुन्हा पुन्हा सुरू व्हते. यंदा मात्र नरिंदर ने जे काय आडवेतिडवे डाव टाकले. पक्या पैलवानांच्या तालमीतल्या गड्यांना सळो की पळो करून सोडलं व्हतं. दिसला की हाण. उठला की तुडीव. वरडला की बडीव. कुस्ती खेळायचा सराव एवढी वर्षे केला होता पैलवानांनी. सगळी तालीम पक्या पैलवानांना दाखवून धूळ चारून मुका मार देत व्हती. चिनाप्पा नुसता रसद पुरवण्याचं काम करत व्हता. चिनाप्पाचं गडी काय कुस्तीत डायरेक खेळणार नाय हे भैरुंच्या गड्यांना ठाव व्हतं. रीशाप्पाच्या गड्यांनी भैरु पैलवानांना सांगितलं व्हतं. भावांनो तुम्ही फकस्त भीडा. हाय मी हिकडं. कमी जास्त लागंल तसं सगळं देतू. तुमी फकस्त डाव टाका. तुमच्या कुस्तीत कुणी तिसरा भिडू आला तर घेतू बघून आम्ही. मग काय पक्या पैलवानाच्या तालमीतल्या गड्यांना काय सुजवलं व्हतं. नुसता जाळ अन् धूर संगंटच. पक्या पैलवानांच्या मदतीला ना चिनाप्पा येत नव्हता ना आमऱ्या. पक्या पैलवानाची तालीम म्हणजे खाज खाज खाजवणारी खरूज. गावात, पंचक्रोशीत, तालुक्यात आणि जिल्ह्यात सगळीकडे ठाव व्हतं ही खरूज पसरणारी हाये. कशाला उगाचंच खाजवण्यासाठी पुढं जायचं. खरूज खाजवली की वाढतं जाती. सगळे गपगुमान तमाशा बघत व्हते. इकडं भैरुच्या गड्यांनी दाणादाण उडविली होती पक्याच्या पैलवानांची. मार खाऊन बेजार झाले होते. सुरुवातीला कांगावा केला की आम्ही भैरु पैलवानांना कुस्त्यात पलटवलं, मग त्यांना माती चारली वगैरे. पण दिसत तर वेगळंच होतं. कारण यंदा भैरु पैलवान सगळीकडे नाकाबंदी करून चोप चोप चोपत होते. वरुन भैरु पैलवानाच्या तालमीकडून अधिकृतपणे जाहीर केले होते की आग्यामोहोळ मध्ये ज्या माशा आम्हाला चावल्या त्यांनाच आम्ही पकडून पकडून वेचून मरत आहोत. ज्या माशा चावतात त्यांचाच बंदोबस्त करतोय. परिस्थिती तशी चिघळत होती तेवढ्यात आमऱ्या पैलवानांच्या तालमीनं डाव साधला. भैरु आणि पक्या पैलवानांच्या तालमीतल्या गड्यांशी चर्चा करुन, मध्यस्थी करून कुस्त्या थांबवल्या. अशा तऱ्हेने पंचक्रोशी बाहेरच्या तालमींना गावातल्या कुस्तीत मध्यस्थी केली. मांडवली बादशहा होण्याचा मान मिळवला. इकडं गावातल्या चिनाप्पा पैलवानाच्या तालमीला पक्या पैलवानांच्या मदतीला धावून जाण्याशिवाय पर्याय नव्हता. आमऱ्या पैलवानांच्या तालमीतल्या तालीममास्तर तात्या लय दलिंदर. भैरुचा नरिंदर. दोघांनी काय खलबती केल्या रातोरात कुणालाबी झेपल्या नाहीत. एकदम कुस्त्या मध्येच थांबल्या. गावातल्या तालमींना काय समजना? नेमकं काय झालंय? ज्यानं त्यानं नरिंदरला शिव्या दिल्या. तालीममास्तर बकवासय म्हणून बोंबाबोंब सुरू केली. खरं कारण भैरु पैलवानाच्या तालमीतल्या गड्यांना पक्कं ठाव होतं ते. कारण कुस्त्या खेळल्यानंतर पक्या पैलवानांच्या तालमीतल्या गड्यांंचे कमकुवत डाव, चांगलेच माहीत झाले व्हते. तिकडं चिनाप्पा अन् आमऱ्या पैलवानांच्या तालमीचा वेगळाच कार्यक्रम चालू होता. आता फकस्त आमऱ्याला पंचक्रोशीत डायरेक एंट्री भेटली होती मांडवली करण्यासाठी. 

सगळ्या तालमी, पैलवान गडी आणि गावातल्या कुस्तीप्रेमींना एक समजलं व्हतं की ही शांतता भविष्यात येणाऱ्या वादळाची सुरवात आहे ते.

® भूषण वर्धेकर 
११ मे २०२५
पुणे 

सोमवार, २८ एप्रिल, २०२५

पवित्र कुराणातील काही निवडक आयातींची चिकित्सा

पवित्र कुराणातील निवडक आयातींची चिकित्सा

कुराण हा इस्लाम धर्माचा पवित्र ग्रंथ आहे. याला "अल्लाहचे शब्द" मानले जाते आणि ते अपरिवर्तनीय आहे अशी मुस्लिमांची श्रद्धा आहे. कुराण मानवजातीसाठी अल्लाहचा संदेश मानला जातो. मूळ कुराण अरबी भाषेत असल्याने त्याचा सहीह इंटरनॅशनल हा इंग्रजी भाषेतील स्विकृत अनुवाद म्हणून मान्य केलेला आहे. कुराणाचा कालावधी ६१० ते ६३२ इसवी सनाच्या काळातील असे मानले जाते. पैगंबर मुहम्मद यांनी ते लिहून ठेवले होते. कुराणात एकूण ११४ सूरह (अध्याय) आणि सुमारे ६००० पेक्षा जास्त आयात (चिन्ह) आहेत. दोन प्रकारचे सूरह आहेत मक्की (मक्का येथे अवतरलेले), मदनी (मदिना येथे अवतरलेले). कुराणातील सूरह आणि आयातीत इस्लामिक सामाजिक व्यवस्था, न्यायव्यवस्था, कायदे, नितीमत्ता, मानवी जीवनातील व्यवहार, पैगंबर, अल्लाह यांच्याबद्दलचे भाष्य, त्यांनी दिलेले आदेश, संदेश आणि उपासनेने महत्त्व याबाबत सविस्तर माहिती दिली आहे. शिर्क आणि कुफ्र ह्या इस्लाम धर्मातील दोन महत्त्वाच्या संकल्पना आहेत. शिर्क म्हणजे अनेकेश्वरवाद. अल्लाह व्यतिरिक्त इतरांना पुजने किंवा संस्थांचे पालन करणे. कुफ्र म्हणजे अविश्वास इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांना नकार देणे, अल्लाहच्या आज्ञांना नाकारण किंवा पैगंबर मुहम्मद यांच्या शिकवणीवर विश्वास न ठेवणे. शिर्क आणि कुफ्र हे अल्लाहच्या एकेश्वरवाद (तौहीद) आणि इस्लामी शिकवणींच्या विरोधातील गुन्हे समजले जातात. अर्थात यातील महत्त्वाचा भाग आहे की जे इस्लाम ला मानत नाही असे लोक. म्हणजेच बिगर इस्लाम धर्मीय. काफिर (इस्लाम ला न मानणारे), तकफिर (काफिर घोषित करणे), मुनाफिक (ढोंगी) आणि मुश्रिक (अनेकेश्वरवादी) असे अनेक शब्दप्रयोग वेगवेगळ्या आयातीत कुराणमध्ये येतात. भारतीय मुस्लिमांच्या परिप्रेक्ष्यात बघायला गेलं तर समजतं की भारतातील मुस्लिमांची कोंडी धार्मिक आणि सामाजिक पातळीवर नेहमीच राहिली आहे. आजकाल तर कट्टर हिंदुत्ववादी लोकांनी मुस्लिमांची आर्थिक पातळीवर कोंडी करण्यासाठी धर्म बघून खरेदी करा वगैरे बहिष्कार चळवळ चालवली आहे. बहुसंख्य विवेकी हिंदू याला बळी पडणार नाहीत. मात्र देवभोळ्या हिंदूंवर प्रभाव पडतो. मुळातच भारतीय मुसलमान हा कट्टर इस्लामला नाकारणारे आहेत. फाळणीच्या वेळी पिढ्यानपिढ्या भारतात राहिलेले बरेचसे मुस्लिम पाकिस्तान मध्ये न जाता भारतात स्थायिक झाले. म्हणजे बहुसंख्य मुस्लिम समाजातील तत्कालीन लोकांना धर्माच्या आधारावर देश हवा होता मात्र बरेचशे भारतात राहिले. भारतीय मुसलमानांना आम्ही भारतीय आहोत याची सत्वपरिक्षा सदैव द्यावी लागते. पूर्वग्रहदूषित दृष्टिकोनातून नेहमीच भारतीय मुसलमानांना बघण्यात आले आहे. काही कट्टर इस्लामिक संघटना भारतात कार्यरत आहेत यात कोणाचेही दुमत नाही. म्हणून संपूर्ण मुस्लिम समाज त्या कट्टरपंथीय लोकांचे प्रतिनिधित्व करू शकत नाही. जसं आरएसएस म्हणजे संपूर्ण हिंदूंचे प्रतिनिधित्व करत नाही तसेच. मात्र इस्लाम धर्मातील काही बाबतीत मिळणारी शिकवण जिहादी तत्वांना प्रेरणादायी आहे का यावर चर्चा व्हावी हाच या लेखाचा उद्देश.

कुराणातील काही निवडक आयाते ज्यात काफिर, इस्लाम व्यतिरिक्त इतर धर्मीय लोकांबद्दल जे काही संदेश दिलेले आहेत त्याबद्दल थोडक्यात माहिती पुढीलप्रमाणे. 

कुराणातील सूरह २ (अल-बकरा) मदीना येथे अवतरली. ही कुराणातील सर्वात लांब सूरह आहे. या सूरहमध्ये ही इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांचे मार्गदर्शन केले आहे. या प्रामुख्याने काही संकल्पना मांडलेल्या आहेत. मुत्तकी म्हणजे जे अल्लाहवर विश्वास ठेवतात आणि कुराणचे पालन करतात. काफिर म्हणजे जे सत्य नाकारतात आणि कुराणला मानत नाहीत. मुनाफिक म्हणजे जे बाहेरून विश्वास दाखवतात, पण अंतःकरणानतून सत्य नाकारतात. यात प्रार्थना आणि संयम, दान आणि त्याचं महत्त्व, विवाह आणि कुटुंब, युद्ध आणि जिहाद यावर संदेश दिलेले आहेत. आयत-उल-कुर्सी आणि काब्याच्या उल्लेखामुळे ही सूरह आध्यात्मिक आणि धार्मिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे.

(English from the Sahih International translation)
Quran 2:39 (Surah Al-Baqarah)
"But those who disbelieved and denied Our signs – they are the companions of the Fire; they will abide therein eternally."

सूरह २:३९ (अल-बकरा) मराठी भाषांतर:
"परंतु ज्यांनी इन्कार केला आणि आपल्या आयतींना (चिन्हांना) खोटे ठरवले, तेच अग्नीचे साथीदार आहेत जिथे ते सदैव राहतील."

आयत २:३९ मध्ये "काफिर" अशा व्यक्तीला म्हटले जाते जो अल्लाहच्या अस्तित्वाचा किंवा त्याच्या एकत्व (तौहीद)चा स्पष्ट पुरावा असूनही जाणूनबुजून नाकारतो. अल्लाहच्या पैगंबरांना किंवा अंतिम संदेशाला नाकारतो. इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांवर प्रार्थना, रोझा, जकात वगैरे पाळण्यास नकार देतो. यात नेमके कोण येतात तर अनेकेश्वरवादी (मुश्रिक) म्हणजे मूर्तीपूजक, अल्लाहसोबत इतर देवतांची भक्ती करणारे. नास्तिक (एथीस्ट) जे अल्लाहच्या अस्तित्वाला पूर्णपणे नाकारणारे. थोडक्यात जो कोणी अल्लाहच्या मार्गाला विरोध करेल, त्याचा अंत वाईट होईल. नरकात जातील.

Quran 2:98 (Sahih International Translation):
"Whoever is an enemy to Allah and His angels and His messengers and Gabriel and Michael - then indeed, Allah is an enemy to the disbelievers."

सूरह 2:98 (अल-बकरा) चे मराठी भाषांतर:
"जो कोणी अल्लाहच्या, त्याच्या दूतांच्या, त्याच्या पैगंबरांच्या (विशेषतः जिब्राईल आणि मिकाईल) आणि दिवस शेवटच्या विरोधात आहे, तर निःसंशय अल्लाहही अशा काफिरांना शिक्षा देणार आहे."

कुराण सुरा आयत २.९८ मध्ये सांगितले आहे की, अल्लाह, त्याचे दूत आणि फरिश्ते यांच्यावर एकत्रित विश्वास ठेवणे आवश्यक आहे. कोणत्याही पैगंबर किंवा फरिश्त्याला नाकारणे हे अल्लाहच्या आज्ञेचे उल्लंघन आहे. म्हणजे कुराण गैर मुस्लिमांचा शत्रू आहे जे काफिर आहेत. थोडक्यात अल्लाहला नाकारण्याचा अधिकार नाही.

(English from the Sahih International translation)
Surah 2 (Al-Baqarah) Verse 191:
And kill them [in battle] wherever you overtake them and expel them from wherever they have expelled you, and fitnah1 is worse than killing. And do not fight them at al-Masjid al-Ḥarām until they fight you there. But if they fight you, then kill them. Such is the recompense of the disbelievers.

सूरह २ (अल-बकरा) आयत १९१:
"आणि जेथे जेथे तुम्ही त्यांना (काफिरांना) पाहाल, तेथे त्यांना ठार मारा. जिथून त्यांनी तुम्हाला हाकलले आहे, तिथून तुम्हीही त्यांना हाकलून द्या. कारण फितना (अत्याचार/अशांती) हा खूनपेक्षाही वाईट आहे. परंतु मस्जिद अल-हराम (काबा) जवळ त्यांच्याशी लढू नका, जोपर्यंत ते तेथे तुमच्याशी लढत नाहीत. पण जर ते तेथे लढले, तर त्यांना मारून टाका. अशीच काफिरांची शिक्षा आहे."

कुराणातील आयत २.१९१ ही बदरच्या लढाईनंतर उतरली, जेव्हा मुस्लिमांवर मक्क्यातील मूर्तिपूजकांनी अत्याचार केले होते.
प्रस्तुत आयत स्वतःच्या संरक्षणाचा आदेश देते; आक्रमणाचा नव्हे. ह्या आयतीचा अर्थ केवळ युद्धाच्या विशिष्ट संदर्भात घ्यायला पाहिजे. कारण ही आयत अत्याचाराविरुद्ध आत्मरक्षेचा हक्क देते. मग नेमकं जिहादी जी दहशतवादी कृत्ये करतात त्यावरून इस्लाम शांतता आणि न्यायाचा धर्म आहे असा संदेश दिला जाईल का?

(English from the Sahih International translation)
Quran 2:255 (Surah 2 Al-Baqarah, verse 255), one of the most famous and powerful verses in the Quran, known as Ayat al-Kursi (The Throne Verse):
"Allah! There is no deity except Him, the Ever-Living, the Sustainer of [all] existence. Neither drowsiness overtakes Him nor sleep. To Him belongs whatever is in the heavens and whatever is on the earth. Who is it that can intercede with Him except by His permission? He knows what is [presently] before them and what will be after them, and they encompass not a thing of His knowledge except for what He wills. His Kursi (Throne) extends over the heavens and the earth, and their preservation tires Him not. And He is the Most High, the Most Great."

सूरह २.२५५ (अल-बकरा) – "आयतुल कुर्सी" चा मराठी अनुवाद:
"अल्लाह! त्याच्याखेरीज कोणी उपास्य (इबादत करण्याजोगा) नाही. तो सर्वांना जिवंत ठेवणारा (अल-हय्य), सर्वांचे पालनकर्ता (अल-कय्यूम) आहे. त्याला झोपही लागत नाही आणि झोपही येत नाही. आकाशांमध्ये आणि पृथ्वीवर जे काही आहे ते सर्व त्याच्याच आहे. त्याच्या परवानगीशिवाय कोणी त्याच्यासमोर सिफारिश करू शकत नाही. तो सर्वांच्या पुढचे जाणतो आणि मागचेही जाणतो. आणि त्याच्या ज्ञानातून कोणालाही काहीच समजत नाही, जेवढे तो स्वतः इच्छितो तेवढेच. त्याचे सिंहासन (कुर्सी) आकाशे आणि पृथ्वीवर व्यापलेले आहे आणि त्या दोघांचे रक्षण करणे त्याला कठीण वाटत नाही. तो अत्यंत महान आणि सर्वोच्च आहे."

कुराणातील आयत २.२५५ मध्ये अल्लाहच्या एकेश्वरत्वाची घोषणा केली आहे. ही कुराणमधील सर्वात महत्त्वाच्या आयतींपैकी एक मानली जाते. मुस्लिम समुदायात याला "आयतुल कुर्सी" (सिंहासनाची आयत) म्हणून ओळखले जाते. अनेक मुस्लिम ही आयत दररोज वाचतात आणि अल्लाहच्या संरक्षणासाठी ती पठण करतात. यात त्याच्या अमरत्वाचे वर्णन आहे शिवाय सर्व सृष्टीवरील त्याचे अधिपत्य कसे सामर्थ्यशाली, महान आणि विशाल आहे याचे दिव्य ज्ञान आहे. अल्लाह सर्वशक्तिमान आहे. अल्लाहच्याखेरीज कोणी उपासना करण्यास पात्र नाही. तो सर्वांना जिवंत ठेवणारा, सर्वांच्या अस्तित्वाचा आधार आहे. थोडक्यात एकेश्वरवाद हेच शाश्वत सत्य आहे. मग जर इतर धर्मीय आस्थांच्या विषयी नेमकी काय भूमिका असावी? जर काफिर म्हणजे जे अल्लाह ला मानत नाहीत त्यांनी काय करावे?

कुराणातील सूरह ३ (आल-इ-इम्रान) मदीना येथे अवतरली असून ती इस्लामच्या प्रारंभिक काळातील सामाजिक, धार्मिक आणि राजकीय परिस्थितीवर प्रकाश टाकते. या सूरहमध्ये अल्लाहची एकता (तौहीद) आणि कुराणचे महत्व, धार्मिक सहिष्णुता, संघर्ष आणि धैर्य आणि मुस्लिमांना खरे आणि खोटे मित्र ओळखण्यास शिकवतात आणि समुदायातील एकतेचे महत्त्व सांगितलेले आहे.

(English from the Sahih International translation)
Quran 3:28 (Surah Ali 'Imran, verse 28):
"Let not the believers take the disbelievers as allies instead of the believers. And whoever does that has no connection with Allah unless you guard yourselves against them, out of caution. And Allah warns you of Himself, for to Allah is the [final] destination."

कुरआन 3:28 (सूरा आल-इ-इमरान, आयत 28) चा मराठी अनुवाद:
"विश्वासींनी अविश्वासींना आपल्या मित्रांसाठी (संरक्षक किंवा हितचिंतक) बनवू नये, विश्वासस्थानांवर (मुसलमानांना) सोडून. जो कोणी असे करेल, त्याला अल्लाहकडून कोणतेही सहाय्य मिळणार नाही. परंतु जर तुम्ही त्यांच्यापासून सावध राहिलात (धोका टाळण्यासाठी) तर वेगळे आहे. अल्लाह तुम्हाला स्वतःच्या (शिक्षेबद्दल) सावध करतो आणि अल्लाहकडेच परतावा आहे."

कुराणील ३.२८ आयतानुसार मुस्लिमांना इस्लामशी शत्रुत्व असलेल्या लोकांशी जिव्हाळ्याचे संबंध ठेवण्यास मनाई आहे, जे मुस्लिम समुदायाला धोका देतात. काफिर लोकांना मित्र म्हणून स्वीकारू नका, जो कोणी असे करेल, त्याचा अल्लाहशी काही संबंध राहणार नाही. असा स्पष्ट इशारा दिला आहे. जर कोणी इस्लामचा विरोध करून मुस्लिमांना हानी पोहोचवण्याचा प्रयत्न करत असेल, तर अशांशी एकात्मता निषिद्ध आहे. म्हणजे गैर मुस्लिम काफिर असतात हे बाळकडू पाजण्यासाठी शिकवण कारणीभूत असेल का? मुसलमानांनी आपली निष्ठा, आपला विश्वास फक्त मुसलमान आणि अल्लाह ला मानणारा जो असेल त्यावरच असावी. मुसलमानांनी काफिरांना आपले मित्र, बनवू नये, जे इस्लाम विरुद्ध षड्यंत्र रचतात. असे करणारा व्यक्ती अल्लाहच्या मार्गापासून दूर जातो. थोडक्यात मुसलमान सोडून इतरांना तुम्ही आपले मित्र बनवू नका. एकी फक्त स्वधर्मियांशीच करा.

(English from the Sahih International translation)
Quran 3:62 (Surah Ali 'Imran, verse 62) is as follows:
"Indeed, this is the true narration. And there is no deity except Allah. And indeed, Allah is the Exalted in Might, the Wise."

कुरआन ३:६२ (सूरा आल-इ-इमरान) चा मराठी अनुवाद:
"निःसंशय हा (ईसा मसीह यांचा संदर्भ) खरा सत्याचा इतिहास आहे. अल्लाहाखेरीज दुसरा कोणीही पूज्य नाही. आणि निःसंशय अल्लाहच सर्वशक्तिमान, तत्वज्ञानी आहे."

कुराणातील आयत ३.६२ नुसार अल्लाहाखेरीज कोणतीही इबादत करण्याजोगी देवता नाही. हेच अंतिम सत्य आहे की अल्लाह सर्वशक्तिमान आहे याव्यतिरिक्त कोणतेही खरे ईश्वर नाहीत. इबादत हा अरबी शब्द आहे, ज्याचा अर्थ उपासना, भक्ती किंवा अल्लाहची सेवा असा होतो. इस्लाममध्ये, इबादत म्हणजे केवळ नमाज किंवा पूजेपुरती मर्यादित नसून अल्लाहच्या आज्ञेप्रमाणे संपूर्ण जीवन जगणे असा होय. थोडक्यात जिहादींना इतर धर्मीय लोकांना तुच्छ लेखण्यासाठी हीच शिकवण कारणीभूत असेल. 

Quran 3:85 in English (Sahih International translation):
"And whoever desires other than Islam as religion – never will it be accepted from him, and he, in the Hereafter, will be among the losers."

कुरआन 3:85 (सूरा आल-इ-इमरान, आयत 85) चा मराठी अनुवाद आहे:
"आणि जो कोणी इस्लाम (अल्लाहच्या इच्छेसमोर्पण) व्यतिरिक्त अन्य कोणत्याही धर्माचा अवलंब करतो, तो त्याच्याकडून स्वीकारला जाणार नाही आणि तो परलोकात घटांपैकी असेल."

कुराण सुरा आयत ३. ८५ मध्ये 
कुराण व्यतिरिक्त दुसरा कोणताही धर्म स्वीकाहार्य नाही असे सांगितले आहे. इस्लाम म्हणजे "अल्लाहच्या इच्छेला पूर्ण समर्पण". इस्लाम म्हणजे पैगंबरांनी शिकवलेल्या एकेश्वरवादाचा (तौहीद) मार्ग आहे. कुरआन हा अल्लाहचा अंतिम आणि संपूर्ण संदेश आहे, जो सर्व मानवजातीसाठी मार्गदर्शक आहे. म्हणजे इस्लाम व्यतिरिक्त इतर धर्म स्वीकारला तर ते कबूल होणार नाही. ही मूळ आयत मदिनेतील यहुदी आणि ख्रिस्ती लोकांसाठी असावी कारण ते अल्लाच्या संदेशापासून दूर गेले. थोडक्यात हीच कट्टर शिकवण जिहादी तत्वांना मिळाली असावी की इस्लाममध्ये धार्मिक स्वातंत्र्य नाही.

Quran 3:118 in English (Sahih International translation):
"O you who have believed, do not take as intimates those other than yourselves [i.e., outsiders], for they will not spare you [any] ruin. They wish you would have hardship. Hatred has already appeared from their mouths, and what their breasts conceal is greater. We have made clear to you the signs, if you will use reason."

सूरह ३:११८ (आल-इ-इमरान) चा मराठी अनुवाद:
"हे विश्वासी लोकांनो! परकीय लोकांना आपले गुपित सांगू नका. ते तुमच्या नाशासाठी कोणतीही संधी सोडणार नाहीत. ते तुमच्या कष्टांना आनंदाने पाहातात. त्यांच्या हृदयांत द्वेष भरलेला आहे आणि ते जे काही लपवितात ते त्यांच्या शब्दांपेक्षाही भयंकर आहे. आम्ही तुमच्यासाठी आमची चिन्हे स्पष्ट केली आहेत, जर तुम्ही समजू शकाल."

कुराण मधील ३.११८ हा आयत सावधानता बाळगण्यासाठी मुसलमानांना इतर समुदायांशी (काफिर लोकांशी) अतिशय जवळीक ठेवण्याबाबत सावध करतो. गैर मुस्लिम मित्रवत दिसत असले तरी, त्यांच्या मनात इस्लाम आणि मुसलमानांविरुद्ध द्वेष असू शकतो. तुम्ही तुमच्याबाहेरील लोकांना अत्यंत गुप्त सल्लागार बनवू नका. ते तुमच्या नाशासाठी कोणतीही गडबड करण्यास मागेपुढे पाहणार नाहीत. गुपिते फक्त विश्वासू आणि धार्मिक लोकांनाच सांगावीत. काफिरांच्या मैत्रीच्या भावनेवर अंध विश्वास ठेवू नये. काफिर लोकांच्या छुप्या हेतूंबद्दल सजग राहावे. केवळ मुसलमानांलाच तुम्ही आपले मित्र बनवा. जे काफिर आहेत ते कधीच मित्र होणार नाहीत. ते केवळ तुमचा नाश करतील. त्यामुळे नॉन मुस्लिम बंधुभाव एकात्मता वगैरे वरवरचं असेल. त्यामुळे एकी करणार असाल तर इस्लामशी इमान राखणारा असेल तर तोच बरा. थोडक्यात काय तर धार्मिक एकोपा वाढीस लागावा म्हणून हा संदेश आहे. सुरक्षितता संदर्भात. मात्र कट्टरता आपोआप कशी वाढते जर बहुसंख्येने वाढ झाली की हा यक्षप्रश्न आहे.

(English from the Sahih International translation)
Surah 3 (Ali ‘Imran) Verse 151:
We will cast terror into the hearts of those who disbelieve for what they have associated with Allah of which He had not sent down [any] authority.1 And their refuge will be the Fire, and wretched is the residence of the wrongdoers.

सूरा ३ (आल-ए-इमरान) आयत १५१:
"आम्ही काफिरांच्या हृदयांमध्ये भीती निर्माण करू, कारण त्यांनी अल्लाहसोबत अशा गोष्टींची सहभागी केली आहे, ज्याचा त्याने कोणताही अधिकार दिलेला नाही. त्यांचे अंतिम ठिकाण नरक असेल आणि अत्याचाऱ्यांचा वास्तव्याचा हा वाईट टोचणारा शेवट असेल."

कुराणातील आयत ३.१५१ नुसार अल्लाह काफिर (अविश्वासू) लोकांच्या मनात भय निर्माण करतो, कारण ते त्याच्यासोबत इतर देवता किंवा शक्तींना सहभागी ठेवतात, जे अल्लाहने कधीही सांगितलेले नाही. अशा लोकांचा अंतिम निवाऱ्याचे ठिकाण जहन्नम (नरक) असेल आणि अत्याचारी लोकांना कोणीही मदत करणार नाही. त्यांचे अंतिम वास्तव्य अग्नीत आहे आणि अत्याचाऱ्यांसाठी कोणताही मदतनीस नाही. थोडक्यात काफिरांना नरकात पाठवणे हीच त्यांची अंतिम शिक्षा आहे हेच तर जिहाद्यांमध्ये बिंबविलं नसेल?

कुराणातील सूरह ४ (अन-निसा) मदीना येथे अवतरली. "अन-निसा" सूरहमध्ये स्त्रियांच्या हक्क, कर्तव्ये आणि सामाजिक स्थान यांच्याशी संबंधित, कौटुंबिक आणि सामाजिक कायदे, न्याय आणि समानता, तौहीद आणि अल्लाहवर विश्वास, जिहाद आणि युद्धाचे नियम,मुनाफिक (ढोंगी) लोकांची लक्षणं या प्रमुख विषयांवर भाष्य केले आहे.

(English from the Sahih International translation)
Quran 4:48 (Surah An-Nisa)
"Indeed, Allah does not forgive association with Him, but He forgives what is less than that for whom He wills. And he who associates others with Allah has certainly fabricated a tremendous sin."

सूरह ४ (अन-निसा) आयत ४८:
"खरंच, अल्लाह त्याच्याशी भागीदार (शिर्क) करण्याचे पाप क्षमा करत नाही, परंतु त्याहून कमी (पापे) तो ज्याला इच्छितो त्यांच्यासाठी क्षमा करतो. आणि जो कोणी अल्लाहशी इतरांना भागीदार ठरवतो, त्याने निश्चितच एक प्रचंड पाप निर्माण केले आहे."

कुराणातील आयत ४.४८ मध्ये जे शिर्क (अल्लाहसोबत इतर कोणत्याही व्यक्ती, वस्तू किंवा शक्तीला देवत्व देणे किंवा त्यांची पूजा करणे थोडक्यात अनेकेश्वरवादी) करतात त्यांना अल्लाह कधीच क्षमा करत नाही. कारण इस्लामनुर शिर्क हे गंभीर पाप आहे कारण इस्लाम एकेश्वरवाद मानणारा धर्म आहे. त्यामुळे इस्लाम वर विश्वास नसणारे काफिर हे पापी आहेत. हेच जिहादी तत्वांना शिकवल्यामुळे त्यांच्यातील कट्टरता वाढली नसेल कशावरून?

Quran 4:56 in English (Sahih International translation):
"Indeed, those who disbelieve in Our verses—We will drive them into a fire. Every time their skins are roasted through, We will replace them with other skins so they may taste the punishment. Indeed, Allah is ever Exalted in Might and Wise."

सूरह ४:५६ (अन-निसा) चा मराठी अनुवाद
"ज्यांनी आमच्या आयतींना नाकारले, त्यांना आम्ही अग्नीमध्ये टाकू; जेव्हा त्यांच्या कातड्या जळून संपतील, तेव्हा आम्ही त्यांना नव्या कातड्या देवू जेणेकरून ते शिक्षा चाखत राहतील. निःसंशय अल्लाह सर्वशक्तिमान आणि विवेकशील आहे."

कुराणातील ४.५६ आयातीनुसार जे आमच्या आयतींना नाकारतात आणि अविश्वास दाखवतात, त्यांना आम्ही अग्नीमध्ये टाकू. अविश्वासू (काफिर) लोकांना दिली जाणारी शिक्षा वर्णन केली आहे. त्यांना नरकात टाकले जाईल आणि जेव्हा त्यांच्या शरीराची कातडी जळून संपेल, तेव्हा त्यांना नवीन कातडी दिली जाईल, जेणेकरून ते सतत वेदना अनुभवतील. जेव्हाही त्यांच्या त्वचेचे भाजून संपतील, आम्ही त्यांना दुसऱ्या त्वचेने बदलू, जेणेकरून ते यातना चाखत राहतील. निःसंशय, अल्लाह सर्वशक्तिमान आणि तत्वज्ञ आहे. थोडक्यात जे काफिर अल्लाह ला नाकारतात त्यांना नरकयातना देण्यासाठी शिक्षा दिली जाईल.

Surah 4 (An-Nisa) Verse 89:
They wish you would disbelieve as they disbelieved so you would be alike. So do not take from among them allies until they emigrate for the cause of Allah. But if they turn away [i.e., refuse], then seize them and kill them [for their betrayal] wherever you find them and take not from among them any ally or helper,

सूरह ४ (अन-निसा) आयत ८९:
"ते इच्छितात की तुम्ही त्यांच्यासारखे काफिर व्हावे, जसे ते स्वतः आहेत. म्हणून, जोपर्यंत ते अल्लाहच्या मार्गात हिजरत (प्रवास) करत नाहीत, तोपर्यंत त्यांना आपले मित्र बनवू नका. पण जर ते तोंड फिरवतील (इन्कार करतील), तर जिथे जिथे त्यांना सापडाल, तेथे त्यांना पकडा आणि ठार मारा. त्यांपैकी कोणालाही मित्र किंवा मदतनीस बनवू नका."

कुराणातील ४.८९ आयातीमध्ये काफिर जोपर्यंत अल्लाहच्या मार्गात हिजरत (प्रवास) करत नाहीत. पण जर ते (इमान न स्वीकारण्यापासून) तोंड फिरवले तर त्यांना पकडा आणि जेथेही सापडतील तेथे त्यांना ठार मारा आणि त्यांपैकी कोणालाही मित्र किंवा मदतनीस म्हणून घेऊ नका. थोडक्यात जिहादी लोकांची मानसिकता तयार अशीच केली गेली असेल की शोधून शोधून काफिर लोकांना ठार मारा.

Quran 4:101 in English (Sahih International translation):
"And when you travel throughout the land, there is no blame upon you for shortening the prayer, if you fear that those who disbelieve may disrupt [or attack] you. Indeed, the disbelievers are ever to you a clear enemy."

सूरह ४:१०१ (अन-निसा) चे मराठी भाषांतर:
"आणि जेव्हा तुम्ही पृथ्वीवर प्रवास करता, तेव्हा जर तुम्हाला काफिरांच्या (अविश्वासूंच्या) पासून धोका वाटत असेल, तर नमाज (प्रार्थना) लहान (संक्षिप्त) करण्यात तुमच्यावर कोणताही दोष नाही. निःसंशय काफिर लोक तुमचे खुले शत्रू आहेत."

कुराण ४.१०१ मध्ये संदेश दिला आहे की, जेव्हा तुम्ही धर्मयुद्धाच्या प्रवासात असाल, तेव्हा काफिरांना त्रास होईल अशी भीती असल्यास नमाज लहान (कसर) करण्यात तुमच्यावर कोणतीही गुन्हा नाही. निःसंशय काफिर तुमचे खुले शत्रू आहेत. थोडक्यात जेव्हा जेव्हा युद्धाचा प्रसंग येईल तेव्हा मुस्लिम सैनिकांना धर्मयुद्ध (जिहाद) दरम्यान प्रवास करताना "कसर" (नमाज लहान करणे) परवानगी दिली आहे. थोडक्यात काफिरांविरोधात लढताना नमाज वगैरे धार्मिक बाबींमध्ये सवलत मिळते. पण मुख्य टार्गेट काफिरांना संपवणं. कारण तेच खरे शत्रू.

कुराणातील सूरह ५ (अल-माइदा) मदीना येथे अवतरली असून "अल-माइदा" म्हणजे "प्रसादाची थाळी". या सूरहमध्ये इस्लामची पूर्णता, हलाल(कायदेशीर) आणि हराम (निषिद्ध), न्याय आणि प्रामाणिकपणा आणि इतर धर्मांशी संवाद याबद्दल संदेश दिलेले आहेत.

(English from the Sahih International translation)
Surah 5 (Al-Ma’idah) Verse 14:
And from those who say, “We are Christians” We took their covenant; but they forgot a portion of that of which they were reminded.1 So We caused among them2 animosity and hatred until the Day of Resurrection. And Allah is going to inform them about what they used to do.

सूरह ५ (अल-माइदा) आयत १४:
"आणि जे म्हणतात, 'आम्ही ख्रिश्चन आहोत', त्यांच्यापासून आम्ही करार घेतला होता; पण त्यांनी त्यातील एक भाग विसरला. म्हणून आम्ही त्यांच्यामध्ये शत्रुत्व आणि द्वेष निर्माण केला, जो कयामतपर्यंत राहील. आणि अल्लाह त्यांना त्यांच्या केलेल्या कृत्यांची बातमी देईल." 

कुराणातील आयत ५.१४ नुसार ख्रिश्चन लोकांना उद्देशून भाष्य केले आहे. कारण कधीकाळी ऐतिहासिक प्रसंगाचा संदर्भात ख्रिश्चनांनी मुस्लिमांसोबत करार केला होता, परंतु त्यांनी त्यांच्या करारातील बराचसा भाग विसरला; म्हणून आम्ही त्यांच्यामध्ये शत्रुत्व आणि द्वेष निर्माण केला, जो कयामतपर्यंत राहील. आणि अल्लाह त्यांना त्यांच्या केलेल्या कृत्यांची बातमी देईल." 

कुराणातील आयत ५.१४ नुसार ख्रिश्चन लोकांना उद्देशून भाष्य केले आहे. कारण कधीकाळी ऐतिहासिक प्रसंगाचा संदर्भात ख्रिश्चनांनी मुस्लिमांसोबत करार केला होता, परंतु त्यांनी त्यांच्या करारातील बराचसा भाग विसरला; म्हणून आम्ही त्यांच्यामध्ये शत्रुत्व आणि द्वेष निर्माण केले जे कयामतच्या दिवसापर्यंत राहील. आणि लवकरच अल्लाह त्यांना त्यांच्या कृत्यांचा हिशेब देईल. ह्या आयातीत जो उल्लेख केला आहे ख्रिश्चन संबंधित, तत्कालीन ख्रिश्चन समुदायात प्रारंभी एकसंधता होती, परंतु कालांतराने त्रित्ववाद, ईसा यांच्या स्वरूपाबाबतचे वाद, आणि सांप्रदायिक विभागणी (उदा., नेस्टोरियन, आरियन, कॅथलिक) निर्माण झाल्या. या मतभेदांमुळे ख्रिश्चन समुदायात शत्रुत्व आणि संघर्ष वाढले. त्याच काळात (साधारण ७ वे शतक), अरबस्तानात ख्रिश्चन समुदाय उपस्थित होते, विशेषतः दक्षिण अरब (येमेन) आणि सीरिया भागात. कुरआन त्यांच्याशी संवाद साधते आणि त्यांना मूळ मार्गदर्शनाकडे परत येण्याचे आवाहन करते. ही आयात एक चेतावणी आहे की अल्लाह सर्वशक्तिमान आहे आणि प्रत्येकाला त्याच्या कृत्यांचा हिशेब द्यावा लागेल. ज्यांनी अल्लाहचा करार मोडला किंवा त्याच्या मार्गदर्शनाकडे दुर्लक्ष केले, त्यांना कयामतच्या दिवशी त्यांच्या कृत्यांचे परिणाम भोगावे लागतील. थोडक्यात ह्या आयातीत एकूणच जिहादी तत्वांचं इतर धर्मीय लोकांविरुद्ध ब्रेन वॉशिंग करण्यासाठी भरभक्कम डोस तर मिळत नसेल ना?

 

(English from the Sahih International translation)

Surah 5 (Al-Ma’idah) Verse 51:

O you who have believed, do not take the Jews and the Christians as allies. They are [in fact] allies of one another. And whoever is an ally to them among you – then indeed, he is [one] of them. Indeed, Allah guides not the wrongdoing people.


सूरह ५ (अल-माइदा) आयत ५१:  

"हे विश्वास ठेवणाऱ्यांनो, यहुदी आणि ख्रिश्चन लोकांना आपले मित्र बनवू नका. ते एकमेकांचे मित्र आहेत. आणि तुमच्यापैकी जो त्यांचा मित्र बनेल, तो खरोखर त्यांच्यापैकीच आहे. निःसंशय, अल्लाह अत्याचाऱ्यांना मार्गदर्शन देत नाही."


कुराणातील सूरह ५.५१ (अल-माइदा) मध्ये मुस्लिमांना त्यांच्या धार्मिक आणि राजकीय निष्ठेबाबत संदेश दिलेला आहे करते. या आयातीत "अवलिया" (संरक्षक/मित्र) हा शब्द विशेष अर्थाने वापरला आहे, जो राजकीय किंवा धार्मिक नेतृत्व, संरक्षण, किंवा गटाशी पूर्ण निष्ठा दर्शवतो. ह्या आयातीत मुस्लिमांना सांगितले आहे की त्यांनी अशा गटांवर अवलंबून राहू नये, जे इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांशी (विशेषतः एकेश्वरवादाशी) सहमत नाहीत. तत्कालीन काळामध्ये हे गट म्हणजे यहुदी आणि ख्रिश्चन. याचा अर्थ असा की जर एखादा मुस्लिम आपली धार्मिक आणि सामाजिक निष्ठा इस्लामऐवजी इतर गटांकडे वळवतो, तर तो इस्लामच्या मर्यादेतून बाहेर पडतो आणि त्या गटाचा भाग बनतो. यामुळे इस्लामिक धार्मिक ओळख आणि विश्वास धोक्यात येऊ शकते. थोडक्यात इस्लाम धर्माव्यतिरिक्त कोणत्याही धर्माचा माणूस तुमचा मित्र नसतो हेच तर जिहाद्यांमध्ये बिंबविलं नसेल कशावरून? इस्लाम व्यतिरिक्त तुम्ही जर इतर धार्मिक गटातील लोकांना सहानुभूती किंवा निष्ठा दाखवली तर तुम्ही त्यांच्यापैकीच एक असाल! म्हणजेच जिहाद्यांमध्ये मुस्लिमांनी काफिरांशी कसल्याही प्रकारचे संबंध ठेवणे कसे इस्लामच्या विरोधात आहे हेच ठसवले तर नसेल?

 

(English from the Sahih International translation)

Surah 5 (Al-Ma’idah) Verse 57:

O you who have believed, take not those who have taken your religion in ridicule and amusement among the ones who were given the Scripture before you nor the disbelievers as allies. And fear Allah, if you should [truly] be believers.


सूरह ५ (अल-माइदा) आयत ५७:

"हे विश्वास ठेवणाऱ्यांनो, ज्यांनी तुमच्या धर्माचा उपहास केला आहे, अशा पूर्वीच्या ग्रंथधारकांना (यहुदी/ख्रिश्चन) किंवा काफिरांना आपले मित्र बनवू नका. आणि अल्लाहचा भीती वाटू द्या, जर तुम्ही खरोखर विश्वासू असाल."  


कुराणातील सूरह ५.५७ (अल- माइदा) या आयतमध्ये अशा लोकांचा उल्लेख आहे जे इस्लामचा अनादर करतात, इस्लामच्या शिकवणींवर हसतात किंवा त्यांना हलके मानतात, इस्लामच्या प्रथांचा अपमान करतात. जे एकेश्वरवादावर विश्वास ठेवत नाहीत आणि मूर्तीपूजा किंवा अनेक देवतांचे पूजन करतात किंवा अनेक देवतांच्या प्रथा पाळतात, मूर्तिपूजक (काफिर) वगैरे लोकांशी जवळीक साधणे योग्य नाही. थोडक्यात इतर धर्मीयांच्या विरोधात जिहादी इकोसिस्टीम बळकट होण्यासाठी ह्या आयातीची शिकवण तरी दिली जात नसेल ना?


कुराणातील सूरह ८ (अल-अन्फाल) मदीना येथे अवतरली, आणि यात 75 आयती आहेत. "अन्फाल" म्हणजे युद्धात मिळालेल्या लुट, युद्धलाभ. या सूरहमध्ये तौहीद आणि अल्लाहवर विश्वास, जिहाद आणि एकता, जे अल्लाह आणि त्याच्या प्रेषितांना नाकारतात, त्यांना कठोर शिक्षेचा इशारा याबद्दलचे आदेश दिले आहेत. या सूरहमध्ये मुस्लिमांना इस्लामच्या संरक्षणासाठी एकजुटीने लढण्याचे आणि अल्लाहच्या मार्गात आपले प्राण व संपत्ती अर्पण करण्याची शिकवण देण्यात येते.


Quran 8:12 in English (Sahih International translation):

"When your Lord inspired the angels: 'I am with you, so strengthen those who believe. I will cast terror into the hearts of those who disbelieve. So strike [them] above the necks and strike from them every fingertip.'"


कुराण ८:१२ (सूरह अल-अनफाल, आयत १२) चा मराठी अनुवाद:

"जेव्हा तुमचा पालनकर्ता (अल्लाह) फरिश्त्यांना प्रेरणा देत होता: 'मी तुमच्या सोबत आहे, म्हणून विश्वास ठेवणाऱ्यांना स्थिर राहा! मी काफिरांच्या हृदयांत भीती टाकीन, म्हणून तुम्ही त्यांच्या माना उडवा आणि प्रत्येक बोटीवर प्रहार करा!'"


कुराण सुरह आयत ८. १२ मध्ये इस्लाम होण्यास नकार देणाऱ्याला अल्लाह जरब भय निर्माण करेल असे सांगितले आहे. याची थोडक्यात पार्श्वभूमी बदरची लढाई ही इस्लामिक इतिहासातील पहिली निर्णायक लढाई. ज्यात विजय झाल्यानंतर इस्लामिक प्रसार जोमाने सुरू झाला. ही लढाई १३ मार्च ६२४ ईसवी सन रोजी मदिना येथून जवळच्या बदर नावाच्या ठिकाणी लढली गेली. याकाळाशी संबंधित ही आयत वापरली जाते. ही आयत मुस्लिमांना आश्वासन देते की, अल्लाह त्यांच्या पाठीशी आहे आणि त्यांना युद्धात विजय मिळवून देण्यासाठी फरिश्त्यांमार्फत मदत करेल. अल्लाह स्वतः शत्रूच्या मनात भय निर्माण करतो, ज्यामुळे मुस्लिमांचा विजय सोपा होतो. युद्धात शत्रूवर निर्णायक प्रहार करणे आणि त्यांना पूर्णपणे पराभूत करणे हा या आयतीचा आदेश आहे. हा युद्धातील प्रत्यक्ष लढाईचा आदेश आहे, जो फरिश्त्यांना आणि मुस्लिम सैनिकांना दिला गेला. येथे "मानेवर प्रहार" म्हणजे शत्रूला निर्णायक आघात करणे, तर "प्रत्येक बोटांवर आघात" म्हणजे शत्रूच्या शरीराच्या प्रत्येक भागावर हल्ला करणे, ज्यामुळे ते पूर्णपणे पराभूत होतील. "सर तन से जुदा" करण्यासाठी प्रेरणा इथूनच येते का याचा विचार केला पाहिजे. थोडक्यात काफिरांना मारण्यासाठी अल्लाहने आदेश दिला ही शिकवण तर खोलवर रुजली नसेल?


Quran 8:39 in English (Sahih International translation):

"And fight them until there is no more fitnah (persecution, oppression) and [until] the religion, all of it, is for Allah. And if they cease, then indeed, Allah is Seeing of what they do."


कुराण ८:३९ (सूरह अल-अनफाल, आयत ३९) चा मराठी अनुवाद:

"आणि (हे मुसलमानांनो!) तुम्ही या फितने (अराजक, अत्याचार) चा नाश करण्यासाठी लढा करा, जोपर्यंत फसाद (अधर्म) शिल्लक राहत नाही आणि धर्म (इस्लाम) पूर्णपणे अल्लाहसाठी समर्पित होत नाही. मग जर ते (काफिर) थांबले तर निःसंशय अल्लाह त्यांच्या कृत्यांना पाहत आहे."


८.३९ या आयतमध्ये काफिरांशी लढा करण्याचा आदेश आहे, आयतेची पार्श्वभूमी

प्रामुख्याने बदरच्या युद्धाशी (इसवी 624) आणि त्यानंतरच्या घटनांशी संबंधित आहे. बदरचे युद्ध हे इस्लामच्या इतिहासातील पहिले मोठे युद्ध होते, जिथे मक्का येथील कुरैश जमातीच्या सैन्याविरुद्ध मुस्लिमांनी लढा दिला. या आयतीचा संदर्भही युद्ध आणि इस्लामच्या शत्रूंविरुद्धच्या संघर्षाशी निगडित आहे. या आयतीत मुस्लिमांना काफिरांशी (ज्यांनी इस्लामचा स्वीकार केला नाही आणि मुस्लिमांवर अत्याचार केले) लढण्याचा आदेश दिला आहे, फित्ना (अशांती, अत्याचार) नष्ट करणे आणि धर्म पूर्णपणे अल्लाहच्या आज्ञाधारकतेसाठी स्थापित करणे हा आदेश होय. परंतु त्यामागील उद्देश नेमका काय हे जो डोक्यात भरवतो तो ठरवतो. पाठ्यपुस्तकी उद्देश म्हणजे धार्मिक अत्याचार आणि अंधश्रद्धा संपवणे हा आहे. मात्र जोपर्यंत इस्लाम स्वतंत्रपणे प्रसारित होत नाही आणि धार्मिक सुरक्षितता मिळत नाही, तोपर्यंत संघर्ष करावा. हे डोक्यात ठासून भरलेलं असतं. एकेश्वरवाद म्हणजे अल्लाहच्या सत्तेखाली संपूर्ण धर्म एकत्रित करणे हे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी हा आदेश इस्लामच्या संरक्षण आणि प्रसाराच्या संदर्भातील महत्त्वाचा आहे. थोडक्यात धर्मप्रसार तलवारीच्या जोरावर करा त्यासाठी लढ्याचे अंतिम ध्येय फक्त अल्लाहसाठी समर्पित करणे आहे. मुसलमान सोडून इतरांशी तुम्ही युद्ध करा जोपर्यंत अल्लाहचा दिवस पूर्णपणे कायम होत नाही तोपर्यंत.


(English from the Sahih International translation)

Surah 8 (Al-Anfal) Verse 65:

O Prophet, urge the believers to battle. If there are among you twenty [who are] steadfast, they will overcome two hundred. And if there are among you one hundred [who are steadfast], they will overcome a thousand of those who have disbelieved because they are a people who do not understand.


सूरह ८ (अल-अन्फाल) आयत ६५:

"हे पैगंबर, विश्वास ठेवणाऱ्यांना लढाईसाठी प्रोत्साहित करा. जर तुमच्यात विसावा (२०) धैर्यवान असतील, तर ते दोनशे (२००) काफिरांवर मात करतील. आणि जर तुमच्यात शंभर (१००) धैर्यवान असतील, तर ते हजार (१०००) काफिरांवर मात करतील, कारण ते अशा लोकांपैकी आहेत जे समजत नाहीत."


कुरआन ८:६५ चा हा आयत बदरच्या लढाईच्या संदर्भात उतरला होता, जेव्हा मुस्लिम सैन्य संख्येने कमी होते पण त्यांच्या विश्वासाच्या बळावर विजय मिळवला. तुम्ही मोमिनांना युद्धासाठी प्रोत्साहन द्या. जर तुमच्यातील वीस जण स्थिर राहिले तर ते दोनशे शत्रूंवर मात करतील. आणि जर तुमच्यातील शंभर जण असतील तर ते हजार काफिरांवर विजय मिळवतील. या आयतीत अल्लाह पैगंबर मुहम्मद  यांना मुस्लिमांना युद्धासाठी प्रोत्साहित करण्याचा आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्याचा आदेश देत आहे. ही आयत मुस्लिमांच्या धैर्यावर आणि अल्लाहच्या मदतीवर विश्वास ठेवण्याच्या सामर्थ्यावर भर देते.


(English from the Sahih International translation)

Surah 8 (Al-Anfal) Verse 69:

So consume what you have taken of war booty [as being] lawful and good, and fear Allah. Indeed, Allah is Forgiving and Merciful.


सूरह ८ (अल-अन्फाल) आयत ६९:

"म्हणून, युद्धात मिळालेला लूटमाल हलाल आणि चांगला मानून खा, आणि अल्लाहचा भीती वाटू द्या. निःसंशय, अल्लाह क्षमाशील आणि दयाळू आहे."  


कुराणातील ८.६९ आयतेत तपशीलवार पद्धतीने युद्धात मिळवलेल्या लूटमारीच्या संपत्ती बद्दल वाटणी, विनियोग संदर्भात भाष्य केले आहे. येथे "लूटमाल" (गनीमा) म्हणजे युद्धात शत्रूकडून जिंकलेली संपत्ती, जसे की शस्त्रे, घोडे, वस्तू, किंवा इतर संसाधने. (बदरच्या युद्धात मुस्लिमांनी कुरैशांचा बराच लूटमाल मिळवला होता. हा संदर्भ इथे अपेक्षित आहे.) ही आयत मुस्लिमांना हा लूटमाल वापरण्याची परवानगी देते, परंतु तो कायदेशीर मार्गाने मिळालेला असावा. तो हलाल (कायदेशीर) आणि शुद्ध (पवित्र) म्हणून खा (उपभोग घ्या). "हलाल" म्हणजे इस्लामच्या नियमांनुसार कायदेशीर आणि परवानगी असलेले. "शुद्ध" (तय्यिब) म्हणजे नैतिकदृष्ट्या स्वच्छ आणि पवित्र. येथे मुस्लिमांना सांगितले आहे की, युद्धात मिळालेला लूटमाल हा कायदेशीर आहे आणि ते तो वापरू शकतात (उदा., खाणे, वापरणे, किंवा वाटणी करणे). तथापि, हा लूटमाल कुराणने सांगितलेल्या नियमांनुसार (उदा. ८.४१ मध्ये सांगितलेली वाटणी) वापरला पाहिजे, जिथे लूटमालाचा एक-पंचमांश हिस्सा अल्लाहच्या मार्गासाठी (उदा., गरीब, अनाथ, किंवा जिहादसाठी) दिला जावा. लूटमाल वापरण्याची परवानगी देताना, अल्लाह मुस्लिमांना सावध करतो की त्यांनी अल्लाहचे भय (तकवा) बाळगावे. अल्लाहचे भय बाळगणे म्हणजे इस्लामच्या नैतिक आणि कायदेशीर मर्यादांचे पालन करणे.

ही आयत मुस्लिमांना आश्वासन देते की, जर त्यांनी चुकून काही चुका केल्या, तर अल्लाह क्षमाशील (गफूर) आणि दयाळू (रहीम) आहे. परंतु, याचा अर्थ असा नाही की मुस्लिमांनी जाणूनबुजून नियमांचे उल्लंघन करावे. ही अल्लाहची दया आणि क्षमा यांचे वर्णन आहे, जे मुस्लिमांना योग्य मार्गावर राहण्यासाठी प्रेरित करते. थोडक्यात काफिरांविरोधात लढ्यानंतर जी काही लुटालूट होईल त्यासाठी सर्वशक्तिमान अल्लाह आदेश देतात आणि तसेच वागले पाहिजे. जर भारतीय भूमीवर जी जी इस्लामिक आक्रमणं झाली ती ज्या पद्धतीने लूटमार करण्यासाठी आणि धर्माच्या प्रसारासाठी केली होती याची पाळेमुळे तर या आयतच्या आदेशानुसार तर नसतील?


कुराणातील सूरह ९ (अत-तौबा) ही मदीना येथे अवतरलेली आहे. ही सूरह कुरआनमधील एकमेव सूरह आहे ज्याची सुरुवात "बिस्मिल्लाहिर्रहमानिर्रहीम" (अल्लाहच्या नावाने, जो अत्यंत दयाळू आणि कृपावान आहे) ने होत नाही. याचे कारण असे सांगितले जाते की ही सूरह कठोर स्वरूपाची आहे आणि यात मूर्तिपूजक आणि विश्वासघात करणाऱ्यांविरुद्ध अल्लाहचा इशारा आहे. या सूरहमध्ये मूर्तिपूजक आणि विश्वासघातकांविरुद्ध इशारा, मुस्लिमांचे कर्तव्य, जिहाद, जकात आणि इस्लामच्या संरक्षणासाठी एकजुटीचे महत्त्व यावर संदेश दिलेले आहेत. 


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 5:

And when the inviolable months have passed, then kill the polytheists wherever you find them and capture them and besiege them and sit in wait for them at every place of ambush. But if they should repent, establish prayer, and give zakāh, let them [go] on their way. Indeed, Allah is Forgiving and Merciful.


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत ५:

"आणि जेव्हा पवित्र महिने संपतील, तेव्हा मूर्तिपूजकांना जिथे जिथे सापडाल, तेथे त्यांना ठार मारा, पकडा आणि त्यांच्या विरुद्ध घात ठेवा. पण जर ते पश्चाताप करून नमाज स्थापित करतील आणि जकात द्यायला लागतील, तर त्यांना मुक्त करा. निःसंशय, अल्लाह क्षमाशील आणि दयाळू आहे."  


कुराणातील ९.५ आयतेची पार्श्वभूमी जी इस्लामच्या इतिहासातील एका महत्त्वपूर्ण काळात (इसवी 630) उतरली. ही सूरह प्रामुख्याने मक्का येथील मूर्तिपूजक (मुश्रिक) आणि मुस्लिमांशी केलेल्या करारांचे उल्लंघन करणाऱ्या जमातींशी संबंधित आहे. ही आयत विशेषतः मक्का विजयानंतर आणि मुस्लिमांविरुद्ध सतत युद्ध आणि विश्वासघात करणाऱ्या मूर्तिपूजकांविरुद्धच्या कारवाईशी संबंधित आहे. या आयतीत मुस्लिमांना सांगितले आहे की, पवित्र महिने (अश्हुरुल-हुरूम) संपल्यानंतर मूर्तिपूजकांविरुद्ध कठोर कारवाई करावी, परंतु त्यांना इस्लाम स्वीकारण्याची आणि पश्चात्ताप करण्याची संधीही द्यावी आणि त्यांनी नमाज कायम केली, जकात दिली, तर त्यांना सोडा. या आयतीचा संदर्भ पवित्र महिन्यांशी (अश्हुरुल-हुरूम) आहे, जे अरब परंपरेनुसार चार पवित्र महिने (जुल-कैदा, जुल-हिज्जा, मुहर्रम, आणि रजब) होते, ज्यात युद्ध करण्यास मनाई होती. याच कालावधीत मूर्तिपूजकांना त्यांच्या करारांचे पालन करण्यासाठी चार महिन्यांची मुदत दिली गेली होती. ही आयत सांगते की, ही मुदत संपल्यानंतर, ज्या मूर्तिपूजकांनी करार तोडले आणि मुस्लिमांविरुद्ध युद्ध चालू ठेवले, त्यांच्याविरुद्ध कारवाई करावी. मूर्तिपूजकांना (मुश्रिकांना) जिथे सापडतील तिथे मारून टाका" असा आदेश दिला आहे. मुश्रिक) म्हणजे श ज्यांनी अल्लाहच्या एकेश्वरवादाला नाकारले आणि मूर्तीपूजा केली. काफिरांना पकडा, त्यांना घेरा, आणि प्रत्येक ठिकाणी त्यांच्यासाठी सापळा लावून बसा. ही युद्धाची रणनीती आहे, जिथे मुस्लिमांना मूर्तिपूजकांना पकडण्याचा, त्यांना घेरण्याचा आणि त्यांच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवण्याचा आदेश दिला आहे. ही रणनीती युद्धात शत्रूवर पूर्ण नियंत्रण मिळवण्यासाठी आहे. येथे मूर्तिपूजकांना इस्लाम स्वीकारण्याची आणि पश्चात्ताप करण्याची संधी दिली आहे. जर त्यांनी इस्लाम स्वीकारला, नमाज (प्रार्थना) आणि जकात (दान) यासारख्या इस्लामच्या मूलभूत कर्तव्यांचे पालन केले, तर त्यांना क्षमा केले जाईल आणि त्यांच्याविरुद्ध कारवाई थांबवली जाईल. थोडक्यात काय तर धर्म स्वीकारला तर सूटका नाहीतर मृत्यू अटळ! मूळातच हा आयत इस्लामच्या इतिहासातील सर्वात चर्चित आयतांपैकी एक आहे. यात मूर्तिपूजकांशी (मुश्रिकीन) युद्ध करण्याचा स्पष्ट आदेश आहे. जर इस्लाम स्वीकारला किंवा जिझिया कर भरल्यास त्यांना सुरक्षितता दिली जाईल. थोडक्यात धर्मप्रसार तलवारीच्या जोरावर करण्यासाठी हच आदेश जगन्मान्य झाला की असे वाटते. वर वर पाहता न्यायाचे युद्ध, आत्मरक्षा आणि धर्माच्या संरक्षणासाठी वगैरे आदेश दिला वगैरे ज्ञान पाजळत बसायचं अन्यथा इस्लाम स्वीकारल्यास सुरक्षितता दिली जाईल वगैरे म्हणायचं. थोडक्यात धर्माच्या प्रसारासाठी एवढं मजबूत बाळकडू जर मिळत असेल तर इस्लाम शांततेचा संदेश देतो वगैरे वर कोण विश्वास ठेवणार?


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 14:

Fight them; Allah will punish them by your hands and will disgrace them and give you victory over them and satisfy the breasts [i.e., desires] of a believing people.


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत १४:

"त्यांच्याशी लढा; अल्लाह त्यांना तुमच्या हातांनी शिक्षा देईल, त्यांना लाजवेल आणि तुम्हाला विजय देईल. आणि विश्वास ठेवणाऱ्या लोकांच्या हृदयांना समाधान देईल."


९.१४ आयत मध्ये सांगितले आहे की, अल्लाह तुमच्या हातांनी त्यांना शिक्षा करेल. मुस्लिमांचे युद्ध हे अल्लाहच्या इच्छेनुसार आहे, आणि त्यांच्या हातांनी शत्रूंना शिक्षा दिली जाईल. याचा अर्थ असा की, मुस्लिम हे अल्लाहच्या दैवी योजनेतील साधन आहेत, आणि त्यांचा विजय हा अल्लाहच्या मदतीने शक्य होईल. ही आयत मुस्लिमांना अल्लाहवर विश्वास ठेवण्यास आणि धैर्याने लढण्यास प्रोत्साहित करते. थोडक्यात धर्माच्या संरक्षणासाठी लढाई करताना जेव्हा इस्लाम आणि मुस्लिम समाज धोक्यात असतो, तेव्हा प्रतिकार करणे गरजेचे आहे. त्यासाठी काफिर लोकांना आपल्या हाताने अल्लाह शिक्षा देतोय. धर्माच्या नावाखाली काफिरांंना तुमच्या हाताने जी काही कठोर शिक्षा होईल ती अल्लाह देतोय तुम्ही फक्त मेसेंजर आहात. असा तर नसेल ना? करता करविता तोच. आपण फक्त निमित्त?


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 23:

O you who have believed, do not take your fathers or your brothers as allies if they have preferred disbelief over belief. And whoever does so among you – then it is those who are the wrongdoers.


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत २३:

"हे विश्वास ठेवणाऱ्यांनो, जर तुमचे पिता किंवा भाऊ विश्वासापेक्षा अविश्वासाला प्राधान्य देत असतील, तर त्यांना आपले मित्र बनवू नका. आणि तुमच्यापैकी जो असे करेल, तोच अत्याचारी आहे."


आयत ९.२३ मध्ये सांगितले आहे की, इस्लामच्या एकतेसाठी धर्म हा कुटुंबापेक्षा श्रेष्ठ आहे. मुसलमान सोडून इतरांना तुम्ही आपले मानू नका. जर एखादा इस्लाम न स्वीकारता काफिर राहिला, तर त्यांच्यावर इस्लामपेक्षा निष्ठा ठेवू नये. अल्लाह आणि त्याचा धर्म हे सर्वात महत्त्वाचे आहे. अशी व्यक्ती अल्लाहच्या कोपाला पात्र होते. थोडक्यात जिहाद किंवा धर्माच्या संरक्षणाच्या वेळी नेमकं काय करायचं हे तर सांगितले नसेल ना?


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 28:

O you who have believed, indeed the polytheists are unclean, so let them not approach al-Masjid al-Ḥarām after this, their [final] year. And if you fear privation, Allah will enrich you from His bounty if He wills. Indeed, Allah is Knowing and Wise.


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत २८:

"हे विश्वास ठेवणाऱ्यांनो, मूर्तिपूजक (मुश्रिक) हे अपवित्र आहेत, म्हणून या वर्षानंतर त्यांना मस्जिद अल-हराम (काबा) जवळ येऊ देऊ नका. आणि जर तुम्हाला दारिद्र्याची भीती असेल, तर अल्लाह आपल्या कृपेने तुम्हाला संपन्न करेल, जर त्याने इच्छिले. निःसंशय, अल्लाह ज्ञानी आणि तज्ञ आहे."


कुराणातील ९.२८ आयत ही विशेषतः मक्केतील मस्जिद-ए-हराम (काबा) च्या पवित्रतेशी आणि त्या ठिकाणी काफिर प्रवेशावर बंदी घालण्याशी संबंधित आहे आणि अल्लाहवर विश्वास ठेवण्याच्या महत्त्वावर जोर देते. ही आयत मुस्लिमांना त्यांच्या विश्वासाच्या शुद्धतेची काळजी घेण्यास आणि अल्लाहच्या कृपेवर विश्वास ठेवण्यास शिकवते. काबा हे एकेश्वरवादाचे केंद्र आहे, आणि त्याची पवित्रता राखणे मुस्लिमांचे कर्तव्य आहे. काफिर इस्लामच्या तत्त्वांशी विसंगत आहे, म्हणून त्यांना काबामध्ये प्रवेश नाकारला गेला. थोडक्यात काफिर धार्मिक बहिष्कार टाकण्याची शिकवण तर नसेल?


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 29

Fight against those who do not believe in Allah or in the Last Day and who do not consider unlawful what Allah and His Messenger have made unlawful and who do not adopt the religion of truth [i.e., Islām] from those who were given the Scripture – [fight] until they give the jizyah1 willingly while they are humbled.


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत २९:

"अल्लाह आणि अंतिम दिवसावर विश्वास न ठेवणाऱ्या, अल्लाह आणि त्याच्या पैगंबराने हराम केलेल्या गोष्टींना हलाल न मानणाऱ्या, आणि सत्य धर्म (इस्लाम) स्वीकार न करणाऱ्या ग्रंथधारकांशी (यहुदी/ख्रिश्चन) लढा—जोपर्यंत ते जिझिया (कर) देत नाहीत, तोपर्यंत त्यांच्याशी लढा, आणि ते हतबल झालेले असतील."


कुराणातील ९.२९ आयात काफिर लोक इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांना नाकारतात, त्यांच्याशी संबंधित आहे. जे अल्लाह आणि त्याच्या रसूलने हराम (निषिद्ध) केलेल्या गोष्टींना हराम मानत नाहीत, आणि जे खऱ्या धर्माचे (इस्लामचे) पालन करत नाहीत, जे अल्लाहच्या एकेश्वरवादावर (तौहीद) आणि कयामतच्या दिवसावर विश्वास ठेवत नाहीत, जे सत्य धर्म स्वीकारत नाहीत त्यांच्याशी युद्ध करा, जोपर्यंत ते आपल्या हाताने विनम्र होऊन जिझिया (कर) देत नाहीत. जिझिया हा एक कर आहे जो गैर-मुस्लिमांना इस्लामिक राज्यात राहण्याच्या बदल्यात आणि संरक्षणासाठी द्यावा लागतो. हा कर त्यांना इस्लामिक राज्याच्या कायद्यांचे पालन करण्याचे आणि अधिपत्य स्वीकारण्याचे प्रतीक आहे. थोडक्यात खरा धर्म इस्लामचा स्विकार करत नाही तोपर्यंत काफिरांशी लढा देण्याचे आदेश आहेत. भले ही ह्या आयत ची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी ही तत्कालीन यहुदी आणि ख्रिस्ती लोकांसोबत युद्धाची आहे. पण जिहादी इकोसिस्टीम जीवंत ठेवण्यासाठी तर ह्या आयतीची शिकवण दिली गेली नसेल?


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 37:

Indeed, the postponing [of restriction within sacred months] is an increase in disbelief by which those who have disbelieved are led [further] astray. They make it1 lawful one year and unlawful another year to correspond to the number made unlawful by Allah2 and [thus] make lawful what Allah has made unlawful. Made pleasing to them is the evil of their deeds; and Allah does not guide the disbelieving people


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत ३७:

"पवित्र महिन्यांची पाळत ठेवण्यात विलंब करणे हा अविश्वास वाढवणारा आहे, ज्यामुळे काफिरांना अधिक भटकवले जाते. ते एका वर्षी पवित्र महिन्यांना हलाल आणि दुसऱ्या वर्षी हराम मानतात, जेणेकरून अल्लाहने निषिद्ध केलेल्या महिन्यांची संख्या पूर्ण करावी. त्यांच्या वाईट कृत्यांना ते सुखद वाटते. आणि अल्लाह काफिर लोकांना मार्गदर्शन देत नाही."


कुराणातील आयत ९.३७ नुसार अल्लाह स्पष्ट करतो की पवित्र महिने हे दैवी नियमानुसार निश्चित आहेत, त्यांना मानवी हिशोबाने बदलणे गैरइस्लामी आहे. स्वतःच्या सोयीनुसार धार्मिक नियम बदलणे हे सत्यापासून दूर जाण्याचे लक्षण आहे. ही आयत मुस्लिमांना अल्लाहच्या कायद्यांचे काटेकोरपणे पालन करण्यास आणि मानवी हस्तक्षेप टाळण्यास शिकवते. या आयतीचा ऐतिहासिक संदर्भ नसी प्रथेशी आहे. ही प्राचीन अरबांची प्रथा होती, ज्यामध्ये ते इस्लामपूर्व काळात पवित्र महिन्यांचे (जसे की जुल-कैदा, जुल-हिज्जा, मुहर्रम आणि रजब) कालगणनेशी छेडछाड करत असत. या पवित्र महिन्यांमध्ये युद्ध आणि हिंसा निषिद्ध होती, परंतु त्यांच्या सोयीनुसार अरब काही महिन्यांना "पवित्र" किंवा "गैर-पवित्र" घोषित करत असत. उदाहरणार्थ, जर त्यांना युद्ध करायचे असेल, तर ते पवित्र महिन्याला "हलाल" घोषित करत आणि दुसऱ्या महिन्याला "हराम" करत. अशा प्रकारे, ते अल्लाहने पवित्र केलेल्या महिन्यांचे उल्लंघन करत असत. त्यामुळे या आयातीत धार्मिक नियम आणि अल्लाहच्या आदेशांचे पालन करण्याच्या महत्त्वावर जोर देते. ती मुस्लिमांना शिकवते की, धार्मिक तत्त्वांशी छेडछाड करणे किंवा स्वतःच्या सोयीनुसार त्यांचा अर्थ बदलणे हे सत्यापासून दूर जाण्याचे कारण ठरू शकते. ही आयत विश्वासाची शुद्धता, अल्लाहच्या कायद्यांप्रती निष्ठा आणि धार्मिक प्रथांमध्ये सातत्य राखण्याचे महत्त्व अधोरेखित करते. थोडक्यात एकदा इस्लाम धर्म स्वीकारला की तुम्हाला प्रश्न विचारता येणार नाही, बंडखोरी करता येणार नाही की सोयीनुसार धार्मिक परिप्रेक्ष्यात बदल करता येणार नाही. धर्मच श्रेष्ठ बाकी काहीच नाही त्यामुळे जिहादी तत्वं अजून मजबूत होत नसावीत?


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 58

And among them are some who criticize you concerning the [distribution of] charities. If they are given from them, they approve; but if they are not given from them, at once they become angry.


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत ५८:

"आणि त्यांच्यात (मुनाफिकांमध्ये) काही असे आहेत जे दानवाटपाबद्दल तुमची टीका करतात. जर त्यांना दान दिले गेले, तर ते समाधानी होतात; पण जर त्यांना दान दिले नाही, तर ते ताबडतोब रागावतात."


कुराणातील आयत ९.५८ ही मुनाफिक (ढोंगी, खोटे मुस्लिम, दुटप्पी वृत्तीचे लोक) लोकांच्या स्वार्थी आणि अविश्वासू वृत्तीवर प्रकाश टाकते.

जे बाह्यतः मुस्लिम दिसत असले तरी त्यांचे हृदय इस्लामच्या खऱ्या भावनेपासून दूर होते. जे कोणी जकात वाटपाच्या पद्धतीवर टीका करतात, त्यात दोष काढतात किंवा जकात (सदका) वाटपाच्या निष्पक्षतेवर शंका घेतात, हे लोक पैगंबरांच्या प्रामाणिकपणावर आणि न्याय्य वाटपावर प्रश्न उपस्थित करतात, त्यांचे वर्तन त्यांच्या खऱ्या हेतूला उघड करते.

जकात ही एक धार्मिक कृती आहे, जी अल्लाहच्या आदेशानुसार आणि पैगंबरांच्या मार्गदर्शनाखाली वितरित केली जाते. त्यावर टीका करणे हे इस्लामच्या तत्त्वांविरुद्ध आहे.

खरे मुस्लिम जकातच्या वाटपाबाबत पैगंबरांवर विश्वास ठेवतात, तर मुनाफिक स्वतःच्या स्वार्थासाठी तक्रार करतात. थोडक्यात ढोंगी इस्लाम धर्म न मानणारे लोक कसे असतील याबाबत या आयातीत वर्णिले आहेत. याचा अर्थ जिहादी इकोसिस्टीम अजून बळकट करण्यासाठी तर होत नसेल ना?


(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 111

Indeed, Allah has purchased from the believers their lives and their properties [in exchange] for that they will have Paradise. They fight in the cause of Allah, so they kill and are killed. [It is] a true promise [binding] upon Him in the Torah and the Gospel and the Qur’ān. And who is truer to his covenant than Allah? So rejoice in your transaction which you have contracted. And it is that which is the great attainment.


सूरह ९ (अत-तौबा) आयत १११:

"निःसंशय, अल्लाहने विश्वास ठेवणाऱ्यांच्या प्राण आणि मालाची खरेदी केली आहे, त्याबदल्यात जन्नत देण्याचे वचन दिले आहे. ते अल्लाहच्या मार्गात लढतात, म्हणून ते ठार मारतात आणि ठार होतात. हे वचन तौरात, इंजील आणि कुरआनमध्ये अल्लाहने दिलेले आहे. आणि अल्लाहपेक्षा जास्त वचनबद्ध कोण आहे? म्हणून, तुम्ही केलेल्या या करारावर आनंदी व्हा. आणि हेच मोठे यश आहे."  


कुराणातील आयत ९.१११ मध्ये अल्लाहचा करार आणि जिहादचा अर्थ सांगितला आहे.

आयतेच्या सुरुवातीला, अल्लाहने इस्लाम वर विश्वास असणाऱ्यांनी त्यांचे जीवन आणि संपत्ती अल्लाहच्या मार्गात समर्पित केली आहे, त्या बदल्यात, अल्लाह त्यांना जन्नत (स्वर्ग) देण्याचे वचन देतो. त्यांच्या कर्तव्याची आणि त्यांच्या बलिदानाचे मूल्य समजावतो. येथे उल्लेख केलेल्या जिहादचा अर्थ केवळ शारीरिक युद्धापुरता मर्यादित नाही, तर तो व्यापक अर्थाने वापरला गेला आहे. इस्लाममध्ये जिहाद म्हणजे अल्लाहच्या मार्गात प्रयत्न करणे, मग ते शारीरिक, मानसिक, आर्थिक किंवा आध्यात्मिक असो. या आयतेच्या संदर्भात, विशेषत: युद्धाच्या काळात, शारीरिक जिहादवर जोर दिला गेला आहे, जिथे इस्लाम आणि मुस्लिम समुदायाच्या रक्षणासाठी लढण्यास सांगितले आहे. अल्लाहचे वचन अटळ आणि सत्य आहे. इस्लामवर पूर्ण विश्वास ठेवण्यास सांगितले आहे, या बदल्यात त्यांच्या बलिदानाचे फळ त्यांना नक्कीच मिळेल. येथे जन्नत आणि अल्लाहच्या मार्गात बलिदान देणे हे सर्वात मोठे यश मानले गेले आहे. इस्लामिक दृष्टिकोनातून, जन्नत हा केवळ भौतिक सुखांचा ठिकाण नाही, तर तो अल्लाहच्या जवळ जाण्याचा आणि त्याच्या कृपेचा अनुभव घेण्याचा मार्ग आहे. थोडक्यात जिहाद करण्यासाठी प्रेरणा आणि नंतर मिळणाऱ्या जन्नत चार मार्ग हे भाष्य तर कट्टरता रुजवण्यासाठी मूलतत्ववाद्यांना शिकवलं जा नसेल?

(English from the Sahih International translation)

Surah 9 (At-Tawbah) Verse 123:

O you who have believed, fight against those adjacent to you of the disbelievers and let them find in you harshness. And know that Allah is with the righteous.

सूरह ९ (अत-तौबा) आयत १२३:

"हे विश्वास ठेवणाऱ्यांनो, तुमच्या शेजारच्या काफिरांशी लढा आणि त्यांना तुमच्यामध्ये कडकपणा दिसू द्या. आणि हे जाणा की अल्लाह धार्मिक लोकांसोबत आहे."


कुराणाती ९.१२३ ही एक महत्त्वपूर्ण आयत आहे जी इस्लामवर निष्ठा असणाऱ्यांना त्यांच्या शत्रूंविरुद्ध दृढनिश्चयाने आणि धैर्याने सामना करण्याचा आदेश देते. या आयतेत "जवळचे काफिर" असा उल्लेख आहे, ज्याचा अर्थ जे मुस्लिम समुदायाच्या जवळ होते आणि त्यांच्यासाठी थेट धोका निर्माण करत होते. येथे "काफिर" हा शब्द त्या लोकांसाठी वापरला आहे ज्यांनी इस्लामचा स्पष्टपणे नकार दिला आणि मुस्लिमांविरुद्ध शत्रुत्व दाखवले. या आयतेचा उद्देश विश्वासणाऱ्यांना त्यांच्या समुदायाच्या संरक्षणासाठी आणि इस्लामच्या प्रसारासाठी सक्रियपणे लढण्यास सांगणे आहे. येथे उल्लेख असलेल्या जिहादचा उल्लेख आहे, जी इस्लाममध्ये एक व्यापक संकल्पना आहे. जिहादचा अर्थ केवळ शारीरिक युद्ध नाही, तर तो आत्म्याशी संघर्ष (जिहाद-उन-नफ्स), समाजातील अन्यायाविरुद्ध लढा, आणि अल्लाहच्या मार्गात प्रयत्न करणे यांचा समावेश करतो. या आयतेच्या संदर्भात, विशेषतः शारीरिक जिहादवर (किताल) जोर दिला गेला आहे, जिथे मुस्लिमांना त्यांच्या समुदायाच्या रक्षणासाठी आणि इस्लामच्या शत्रूंविरुद्ध लढण्यास सांगितले आहे. थोडक्यात काफिर लोकांशी लढण्याची प्रेरणा या आयातीत मिळत असावी कारण अल्लाह इस्लाम वर निष्ठा असणाऱ्यांसोबत आहे याची पुष्टी होतेय. 


कुराणातील सूरह २१ (अल-अंबिया) मक्का येथे प्रेषित मुहम्मद यांच्यावर अवतरली. यात इस्लामच्या मूलभूत विश्वासांवर, प्रेषितांच्या कथा, मानवजातीच्या जबाबदाऱ्या आणि कयामत (प्रलय) च्या सत्यतेवर भाष्य केले आहे. काफिर लोकांना सत्य स्वीकारण्याचे आणि अल्लाहच्या मार्गावर चालण्याचे आवाहन केले आहे. 


(English from the Sahih International translation)

Surah 21 (Al-Anbya) Verse 98:

Indeed, you [disbelievers] and what you worship other than Allah are the firewood of Hell. You will be coming to [enter] it.


सूरह २१ (अल-अंबिया) आयत ९८:

"निःसंशय, तुम्ही (काफिरांनो) आणि अल्लाहखेरीज ज्यांची तुम्ही पूजा करता, ते सर्व नरकाचे इंधन आहेत. तुम्ही तेथे प्रवेश करणार आहात."  


कुराणातील २१.९८  ही एक महत्त्वपूर्ण आयत आहे जी एकेश्वरवाद (तौहीद) आणि मूर्तिपूजा (शिर्क) यांच्याबद्दल स्पष्ट संदेश देते. ही आयत इस्लाम वर निष्ठा नसणाऱ्या लोकांना आणि मूर्तिपूजकांना त्यांच्या कृतींच्या परिणामांबाबत चेतावणी देते. ही आयत मूर्तिपूजकांना उद्देशून आहे, जे अल्लाहशिवाय इतर देवतांची किंवा मूर्तींची पूजा करत होते. ही आयत इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांपैकी एक असलेल्या तौहीदवर जोर देते. तौहीद म्हणजे अल्लाहच्या एकत्वावर विश्वास ठेवणे आणि त्याच्याशिवाय कोणत्याही गोष्टीची पूजा न करणे. मूर्तिपूजा हा शिर्क आहे, जो इस्लाममध्ये सर्वात मोठा पाप मानला जातो, कारण तो अल्लाहच्या एकमेवत्वाला नाकारतो. या आयतेत मूर्तिपूजक आणि त्यांच्या मूर्तींना "जहन्नमचे इंधन" असे संबोधले आहे. जो नरकातील शिक्षा आणि परिणाम दर्शवतो. याचा अर्थ असा की मूर्तिपूजक, जर त्यांनी आपला मार्ग सुधारला नाही, तर ते आणि त्यांच्या मूर्ती नरकाच्या अग्नीत प्रवेश करतील. मूर्तिपूजकांना थेट चेतावणी आहे की, जर त्यांनी शिर्क (मूर्तिपूजा) चालू ठेवली, तर त्यांचे अंतिम ठिकाण जहन्नम (नरक) असेल. ही चेतावणी त्यांना पश्चात्ताप करण्याची आणि अल्लाहकडे परतण्याची संधी देते. थोडक्यात या आयातीतील संदर्भ ऐतिहासिक तत्कालीन काळातले असले तरी जिहादी तत्वांना अजून कट्टरतावादी बनवण्यासाठी इस्लाम वर निष्ठा नसणाऱ्या लोकांना चेतावणी म्हणून शिकवली जात असावी. म्हणजेच काफिरांच्या विरोधात ब्रेन वॉशिंग करण्यासाठी ही आयात उपयुक्त ठरत नसेल?


कुराणातील सूरह ३२ (अस-सजदा) (अर्थ: सजदा करणे)  मक्का येथे प्रेषित मुहम्मद यांच्यावर अवतरली. ही सूरह अल्लाहच्या एकत्वावर (तौहीद), कुरआनच्या दैवी उत्पत्तीवर, प्रलय (कयामत), आणि मानवाच्या जबाबदारीवर जोर देते. या सूरहमध्ये इस्लाम वर विश्वास असणारे आणि नसणारे यांच्यातील फरक स्पष्ट केला आहे. विश्वास असणाऱ्यांना बक्षीस मिळेल, तर अविश्वास असणाऱ्यांना कठोर शिक्षा भोगावी लागेल. अल्लाहच्या आयतींकडे दुर्लक्ष करणाऱ्यांना यातना भोगाव्या लागतील असा संदेश दिला आहे.


(English from the Sahih International translation)

Surah 32 (As-Sajdah) Verse 22:

And who is more unjust than one who is reminded of the verses of his Lord; then he turns away from them? Indeed We, from the criminals, will take retribution.


सूरह ३२ (अस-सजदा) आयत २२:

"आणि जो एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या रब्बाच्या आयतींपासून स्पष्ट सुचना मिळाल्यानंतरही अडथळा आणतो, त्यापेक्षा अधिक अत्याचारी कोण आहे? निश्चितच आम्ही अत्याचाऱ्यांना योग्य शिक्षा देणार आहोत."


कुराणातील ३२.२२ ही एक महत्त्वपूर्ण आयत आहे जी अल्लाहच्या संदेशाकडे दुर्लक्ष करणाऱ्यांना आणि त्याच्या निशाण्या नाकारणाऱ्यांना गंभीर चेतावणी देते. ही आयत विशेषतः त्या लोकांना उद्देशून आहे जे कुराणाच्या संदेशाकडे जाणीवपूर्वक दुर्लक्ष करतात किंवा त्याचा अवमान करतात. अल्लाहच्या न्यायाची आणि गुन्हेगारांना शिक्षा देण्याच्या वचनाची पुष्टी ह्या आयातीत आहे. करतो. म्हणजे जे लोक जाणीवपूर्वक अल्लाहच्या मार्गदर्शनाला नाकारतात आणि सत्याचा अवमान करतात. अल्लाह अशा लोकांना त्यांच्या कृतींचे परिणाम भोगण्यास भाग पाडेल, मग ते या जगात असो किंवा परलोकात. निश्चितच, आम्ही गुन्हेगारांवर सूड घेऊ असा संदेश आयातीत आहे. ह्या आयातीचा ऐतिहासिक संदर्भ जरी वेगळा असेत तरी ही आयात जिहादी तत्वांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण करत नसतील कशावरून? जे अल्लाह ला नाकारतात त्यांना शिक्षा देऊन सूड घेऊ! थोडक्यात शिक्षा देऊन आपण अल्लाहप्रति निष्ठा व्यक्त करतोय असं तर जिहाद्यांना शिकवलं नसेल?


कुराणमधील सूरह ३३ अल-अहज़ाब मदिना येथे अवतरली. "अल-अहज़ाब" म्हणजे "संघटित गट" किंवा "संघ". या सूरह मध्ये प्रेषित मुहम्मद यांच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटना, विश्वास ठेवणाऱ्यांसाठी मार्गदर्शन, सामाजिक सुधारणा, आणि इस्लामच्या शत्रूंविरुद्ध दृढता यावर संदेश दिलेले आहेत. खाली सूरह अल-अहज़ाबचे मराठीत सविस्तर स्पष्टीकरण दिले आहे.


(English from the Sahih International translation)

Surah 33 (Al-Ahzab) Verse 61:

Accursed wherever they are found, [being] seized and massacred completely.


सूरह ३३ (अल-अह्झाब) आयत ६१:

"जेथे जेथे ते सापडतील, तेथे त्यांना शाप दिला जाईल. त्यांना पकडले जाईल आणि निर्दयतेने ठार मारले जाईल."  


कुराणातील ३३.६१ आयतमध्ये अल्लाह मुनाफिक (ढोंगी) आणि विश्वासघात करणाऱ्यांबद्दल कठोर शब्द वापरतो. जे मुस्लिम समुदायाच्या एकतेला आणि सुरक्षेला धोका निर्माण करत होते. त्यांच्यावर अल्लाहचा शाप आहे; जिथे कुठे ते सापडतील, तिथे त्यांना पकडले जाईल आणि ठार मारले जाईल. थोडक्यात या आयातीची तत्कालीन पार्श्वभूमी जरी वेगळी असली तरी काफिरांना ठार मारण्यासाठी आदेश जिह्याद्यांना देण्यात ये नसेल कशावरून?


कुराणमधील सूरह ४१ फुस्सिलत मक्का येथे अवतरली. या सूरहचे नाव "फुस्सिलत" म्हणजे "स्पष्टपणे समजावून सांगितले". या सूरहमध्ये कुराणच्या संदेशाचे स्पष्ट आणि तपशीलवार वर्णन आहे. ही सूरह अल्लाहच्या एकत्वाची (तौहीद) शिकवण, कुरआनचे महत्त्व, प्रेषित मुहम्मद यांचे संदेश, प्रेषितांच्या संदेशाला नाकारणाऱ्यांचे परिणाम आणि अविश्वास ठेवणाऱ्यांना (काफिरांना) इशारा आणि त्यांच्यासाठी नरकाची शिक्षा याबद्दलचे स्पष्टपणे संदेश आहेत. 


(English from the Sahih International translation)

Surah 41 (Fussilat) Verse 27:

"But We will surely cause those who disbelieve to taste a severe punishment, and We will surely recompense them for the worst of what they used to do."


सूरह ४१ ( फुस्सिलत) आयत २७:

"मग आम्ही या काफिरांना कठोर शिक्षा देऊ. आणि त्यांनी केलेल्या सर्व वाईट कृत्यांचे आम्ही त्यांना बदला देऊ."


कुराणातील आयत ४१.२७ मध्ये अल्लाह स्पष्टपणे सांगत आहे की, जे लोक सत्य नाकारतात त्यांच्यासाठी शिक्षा अपरिहार्य आहे. ही शिक्षा अल्लाहकडून येईल आणि ती निश्चित आहे. त्यासाठी "शदीद" म्हणजे अत्यंत तीव्र आणि कठोर शिक्षा दिली जाईल. कारण कुफ्र केल्यामुळे म्हणजे अल्लाहच्या एकत्वावर, त्याच्या संदेशावर किंवा प्रेषितांवर विश्वास न ठेवल्यास काफिर शिक्षेस पात्र आहेत. यामुळे तर काफिरांना ठार मारायची जिहादींना प्रेरणा मिळत नसेल?


(English from the Sahih International translation)

Surah 41 (Fussilat) Verse 28:

That is the recompense of the enemies of Allah – the Fire. For them therein is the home of eternity as recompense for what they, of Our verses, were rejecting.


सूरह ४१ (फुस्सिलत) आयत २८:  

"हे अल्लाहच्या शत्रूंचे बदला आहे—नरक. त्यांच्यासाठी तेथे शाश्वत वास्तव्य असेल, कारण त्यांनी आमच्या आयतींचा इन्कार केला."  


कुराणातील ४१:२८ मध्ये अल्लाहच्या शत्रू विषयी भाष्य करते. अल्लाहच्या शत्रूंना दुःखद शिक्षा मिळेल ते म्हणजे नरक! नरक ही अविश्वास आणि अहंकाराची अंतिम किंमत असते. तेथे काफिरांना शाश्वत निवासस्थान मिळेल. ही शिक्षा त्यांच्या अविश्वासाच्या बदल्यात आहे, कारण ते इस्लामच्या चिन्हांवर, आयातींवर वाद घालतात. थोडक्यात काफिरांना नरकात पाठवणे हीच शिकवण जिहादी तत्वं घेत असतील का?


कुराणमधील सूरह ६६ अत-तहरीम मदिना येथे अवतरली. या सूरहचे नाव "अत-तहरीम" म्हणजे "निषिद्ध करणे". या सूरहमध्ये इस्लामच्या शत्रूंविरुद्ध दृढ भूमिका घेण्याचा आदेश आहे.


(English from the Sahih International translation)

Surah 66 (At-Tahrim) Verse 9:

O Prophet, strive against the disbelievers and the hypocrites and be harsh upon them. And their refuge is Hell, and wretched is the destination.


सूरह ६६ (अत-तहरीम) आयत ९:

"हे पैगंबर, काफिर आणि मुनाफिक (दुटप्पी) लोकांविरुद्ध संघर्ष करा आणि त्यांच्याशी कडक वागा. त्यांचे अंतिम ठिकाण नरक असेल, आणि तो वाईट परिणाम आहे."


कुराणातील ६६.९ आयात काफिरांविरुद्ध आणि मुनाफिकांविरुद्ध (ढोंगी लोकांविरुद्ध) जिहाद कर आणि त्यांच्याशी कठोरपणे वागण्याचा संदेश देते. इस्लामच्या शत्रूंविरुद्ध दृढ आणि कठोर भूमिका घेण्यास सांगितले आहे. हा आदेश इस्लामच्या प्रसाराच्या आणि त्याच्या शत्रूंविरुद्ध जिहाद संदर्भात आहे. "कुफ्फार" म्हणजे काफिर, जे अल्लाह आणि त्याच्या संदेशाला जाणीवपूर्वक नाकारतात. काफिर आणि मुनाफिक यांच्यासाठी परलोकात नरकाची शिक्षा निश्चित असल्याचे सांगितले आहे. "बिअस" म्हणजे अत्यंत वाईट. नरक हे काफिर आणि मुनाफिक यांच्यासाठी अत्यंत भयानक आणि दुखदायक ठिकाण आहे. थोडक्यात काफिरांना नरकात पाठवणे हेच जिहादी तत्वांना शिकवलं जातं हे सिद्ध होते.


चिकित्सा:


वरीलप्रमाणे ज्या आयातीत एकूणच इतरधर्मीय लोकांबद्दल जे काही आदेश, संदेश दिलेले आहेत त्यामागच्या तत्कालीन इतिहासाचे संदर्भ फार महत्त्वाचे आहेत. जर अशीच कट्टरतावादी शिकवण जर लहानपणापासून मिळत असेल किंवा ब्रेन वॉशिंग करताना इस्लाम धर्मातील मूळ संदेश बाजूला ठेवून जिहादी इकोसिस्टीम बळकट करण्यासाठी मूलतत्ववादी शिकवण दिली जात असेल तर त्याविरुद्ध सामाजिक चळवळी, सुधारणावादी धोरणं तयार झाली पाहिजेत. ही बाब वैश्विक पातळीवर लोकांमध्ये जनजागृतीसाठी करणं गरजेचं आहे. केवळ इस्लाम धर्म शांततेचा संदेश देतो म्हणून इतर गोष्टींकडे कानाडोळा करून चालणार नाही. इतर धर्मातील अनिष्ट चालीरीती, बुरसटलेल्या प्रथा, रूढी परंपरा आणि प्रतिगामी अवैज्ञानिक विचार यांच्याविरोधात जशी व्यापकपणे सामाजिक सुधारणा झाल्या किंवा चळवळी झाल्या तशाच इस्लाम धर्माच्या बाबतीत होणं गरजेचं आहे. तशा तुरळक प्रमाणात सामाजिक सुधारणा करण्यासाठी सुधारणावादी कार्यकर्ते तयार होतात पण व्यापक प्रतिसाद मिळत नाही. अशा विस्कटलेल्या परिस्थितीत भारतीय मुसलमान समाजातील समस्या, प्रश्न सामाजिक, आर्थिक, राजकीय पातळीवर बघितल्या गेल्या पाहिजेत. नंतर धार्मिक पातळीवर बघायला हवेत. उदाहरणार्थ शिक्षित, उच्चशिक्षित मुस्लिमांची संख्या कमी असल्याने सर्वसामान्य जनतेला मुस्लिम दिसतो तो अशिक्षित, कमी शिकलेला किंवा कष्टकरी वर्गातला. मुस्लिम समाजातील सामाजिक दरी फार वेगळी आहे. याचं मुख्य कारण म्हणजे मुस्लिम समाज हा एकगठ्ठा मतांसाठी कायमस्वरूपी वापरला गेला आहे. खंबीर राजकीय पाठबळ असताना देखील मुस्लिम समाजातील राजकीय धुरिणांनी पण याचा आपल्या समाजाच्या विकासासाठी म्हणावा तसा प्रयत्न केला नाही. तो जर झाला असता तर आजपर्यंत मुस्लिम समाजातील कित्येक सामाजिक, शैक्षणिक प्रश्न कायमस्वरूपी सुटले असते. भारतीय मुस्लिमांमध्ये धार्मिक शिक्षण अगदी लहानपणापासून मिळत असल्याने खूप मोठा वर्ग धार्मिक संस्थांना चिकटून बसला. धर्म की सामाजिक सुधारणा या गर्तेत अडकला. सोबत मुल्ला, मौलवी आणि इमाम यांसारख्या लोकांनी सामाजिक सुधारणा पेक्षा धार्मिक तत्वं कशी मुरतील हे बघितले. अर्थात यामागे राजकीय फायदा असल्याने राजकीय पुरोगामी मंडळींनी पण केवळ मतांसाठी कसा वापर करता येईल याचीच तजवीज केली. याचा सर्वाधिक परिणाम झाला तो गरीब आणि मध्यमवर्गीय मुसलमान समाजावर. शिक्षित, उच्चशिक्षित मुस्लिमांची संख्या कमी असली तरी लघुउद्योग, छोटेखानी व्यवसाय यात बहुसंख्य मुस्लिम समाज आहे. जातीच्या आधारावर बघायचं असेल तर किमान पाच ते सहा डझन वेगवेगळ्या जातीपातीत भारतीय मुसलमान विखुरलेला आहे. अशरफ, अजलफ आणि अरझल ह्या वर्गवारी वरवर दिसणाऱ्या असल्या तरी अंतर्गत बऱ्यापैकी वेगवेगळ्या स्तरातून जातीपातीत मुस्लिम समुदाय विभागला गेला आहे. सामाजिक , आर्थिक विकास झालेला मुस्लिम समाज खूप कमी प्रमाणात आहे. आजपर्यंत देशात ज्या वेळी मुस्लिम समाजातील लोकांना राजकीय पद, प्रतिष्ठा आणि संधी मिळाली ती पण एका ठराविक वर्गाशी निगडित राहिली. मुस्लिम समाजातील बहुसंख्य लोक हे खऱ्या अर्थाने बहुजनांच्या कक्षेत येतात. तसे कितीतरी पंथ, जाती, उपजाती आणि मागासवर्गीय समुह आहेत. त्यांना सर्वार्थाने राजकीयदृष्ट्या फायदा कधीच झाला नाही. हक्काची मतपेढी म्हणून राजकीय वापर जास्त झाला. एकमेव कारण म्हणजे धर्म म्हणून सकल मुस्लिम समुदाय एकत्र येतो, होतो. याचाच फायदा राजकीय पक्षांनी घेतला आहे वर्षानुवर्षे सेक्युलॅरिझम वगैरे राग आवळून. हिंदू धर्मात मात्र शेकडो जातीपातीच्या भिंती उभ्या असल्याने हिंदू सहसा एकत्र येत नाही होत नाही. याच मुख्य कारण म्हणजे हिंदूंना एकत्र बांधून ठेवणारा कोणताही परमपूज्य धर्मग्रंथ नाही. मात्र मुस्लिम समाजात कुराण, हदीस, शरिया वगैरे अजूनही प्रमाण मानले जातात. पूजले जातात. वर उल्लेखिलेल्या कुराणातील निवडक आयातीत कुफ्र आणि शिर्क लोकांना कसं ओळखावे, यांचं नेमकं काय करायचं आहे हे सांगितलेले आहे. तसंही कुराणातील अनेक सूरह आणि आयातीत सामाजिक व्यवस्था, स्त्रीयांबद्दल, न्याय, समानता आणि मानवी जीवनातील व्यवहार, दानधर्म, ईश्वरीय संकल्पना बाबत माहिती देतात. मात्र जिहादी तत्वं आणि फिदायीन वगैरे गोष्टी तयार होण्यासाठी नेमकं काय बाळकडू मिळतं आणि तसंच का शिकवलं जातं ह्यावर खऱ्या अर्थानं काथ्याकूट झाला पाहिजे. कट्टरतावादी बनवण्यासाठी जे जे उपयोगी बाळकडू असेल ते ते जिहादी लोकांना मिळत असेल तर दहशतवाद नेहमीच वाढत राहील. त्यामुळे इस्लामिक मूलतत्ववादी आणि त्यांचे कारनामे दिवसेंदिवस वाढतच जातील. आज जगभरात जिहादी तत्वं थैमान घालत आहेत. आशिया खंडात तर त्यांचा उद्रेकामुळे अंतर्गत शांतता प्रस्थापित होणे शक्य नाही. 


भारतीय भूखंडावरील इस्लामिक दहशतवादाचे स्वरुप खूप जुनाट आहे. मुख्य प्रवाहात चाळीस वर्षांपूर्वी सुरू झाला तो काश्मीरमध्ये. रलीव, सलीव, गलीव चे नारे देऊन पंडितांवर काश्मीर सोडण्याची वेळ आणली. दहशतवादी हल्ले मोठ्या प्रमाणावर नव्वदच्या दशकाच्या उत्तरार्धात सुरू झाले. जी इस्लामिक फंडामेंटलिस्ट तत्वं, जिहादी, फियादीन वगैरे कधीकाळी काश्मीरमध्ये धर्म बघून हल्ले करत होते ते आता धर्म विचारून हल्ले करायला लागले. त्यांचं अपग्रेडेड व्हर्जन आणलं गेलं आहे डायरेक्ट फॅक्टरी ऑफ टेररिझम मधून. ह्या जिहाद्यांनी हिंदू लोकांना मारताना जो अडचण करेल त्यांना पण मारले आहे. ह्यात काश्मीरी मुसलमान पण बळी पडले. मुख्य टार्गेट हे हिंदू होते  कायमस्वरूपी लक्षात ठेवलं पाहिजे. त्यामुळे काश्मीरमध्ये मुस्लिमांना पण दहशतवाद्यांनी मारले असा युक्तीवाद केला जातो. त्याला उत्तर म्हणजे जिहादी इकोसिस्टीमचे टार्गेट हिंदू धर्मीय आहेत, होते आणि असतील या मध्ये जे येतील ते पण मारले जातील. काफिरांना वाचवण्यासाठी कोणी मुस्लिम आले तर त्यांना पण जिहादी मारतील. हा कडक मेसेज दिला आहे. आजपर्यंत काश्मीरमध्ये कित्येक निष्पाप मुस्लिम मारले गेले जिहादी लोकांकडून. कारण ते हिंदूंच्या बाजूने होते. त्यामुळे दहशतवादाला धर्म नसतो वगैरे बुळबुळीत झालेली पोपटपंची बंद होणं गरजेचं आहे. काश्मीरमध्ये दहशतवाद हा धर्माच्याच जोरावर चालू आहे गेली चाळीस वर्षे हे संपूर्ण जगाला माहीत झाले आहे. भारतात आजपर्यंत जे दहशतवादी हल्ले झाले ते सगळे पाकपुरस्कृत होते हे जगजाहीर आहे. पाकिस्तान मध्ये भारताविषयी द्वेष आणि काश्मीरचे आझाद काश्मीर या दोन गोष्टींचा जो जयघोष करतो तो सत्तेवर येतो. पाकिस्तान सैन्य हेच मुख्य देश चालवतात बाहुले म्हणजे पाकिस्तानी राज्यकर्ते. त्यामुळे भारतात अतिरेकी कारवायांना आर्थिक पाठबळ देणे हेच पाकिस्तान चे आद्य राष्ट्रीय कर्तव्य. त्यात भरीस भर म्हणून भारतात असंतुष्ट लोकांची काही कमी नाही. त्यामुळे इस्लाम एकीकडे शांततावादी धर्म म्हणून प्रोजेक्ट करायचा दुसरीकडे इस्लामिक मूलतत्ववाद्यांना खतपाणी घालायचं हेच प्रमुख धोरण आहे. याचा सर्वाधिक आंतरराष्ट्रीय स्तरावर फायदा उचलला आहे तो शक्तिशाली राष्ट्रांनी. अरब देश इंधनाच्या वैश्विक गरजा पूर्ण करतात म्हणून इंधन पुरवठादार लॉबी जिथे व्यापार तिथे समर्थन यावेत चालली. अमेरिका, चीन आणि रशिया सारखे देश आजूबाजूच्या देशात अशांतता, अस्वस्थता निर्माण झाली की आपापली इप्सिते साध्य कशी होतील यावर कसोशीने प्रयत्न करतात. उघडपणे मान्य करत नसले तरी भीती तयार करून शस्त्रास्त्रे, संहारक आयुधं आणि संरक्षण सिद्धतेच्या व्यापारवाढीसाठी इस्लामिक फंडामेंटलिस्ट लोकांना वापरलं जातं हे वैश्विक सत्य नाकारता येत नाही.


काश्मीरमध्ये चाळीस वर्षांपूर्वी नेमकं काय चालू होते ह्या मुद्द्यावर पण चर्चा केली पाहिजे. १९४७ पासूनच काश्मीर प्रश्न चिघळला जात होता. मात्र १९९० च्या अखेरीस नेमकं दहशतवादानं रौद्र रूप धारण कशासाठी केले हा मुख्य मुद्दा आहे. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर जर घडणाऱ्या घटना पाहता काही गोष्टी स्पष्ट होतात. उदाहरणार्थ १९८० ते १९९० दरम्यान झालेला रशिया अफगाणिस्तान संघर्ष. नंतर झालेले सोव्हिएत युनियन चे विघटन. त्यानंतरच्या काळात आशिया खंडातील वाढलेले दहशतवादखचे साम्राज्य. काश्मीर प्रश्न हा कळीचा मुद्दा. जर अशा वेगवेगळ्या स्तरातून दहशतवाद पाहिला की समजतं धर्माच्या आधारावर कट्टरपंथीय लोकांचा वापर जगभरातील धष्टपुष्ट राष्ट्रं छुप्या पद्धतीने करतात. धर्माच्या नावाखाली हिंसाचार कट्टर ख्रिश्चन लोकांनी केला हा जागतिक इतिहास आहे. नंतर येतात ते मुस्लिम धर्मातील कट्टरपंथीय लोकांचे उपद्व्याप. हे उपद्व्याप करण्यासाठी जर बाळकडू मिळतं असेल तर त्यापैकी महत्त्वाचे इंधन जिहादी इकोसिस्टीमला नक्कीच कट्टर इस्लामिक शिकवण फायद्याची ठरत असणार. कारण उघडपणे कोणीही इस्लामिक सुधारणावादी चळवळीला प्रोत्साहन दिले नाही. बरेचसे मुस्लिम देश सेक्युलर म्हणवून घेतात. पण प्रत्यक्षात मात्र किती आचरणात आणतात यावर सेक्युलॅरिझम अवलंबून आहे. ताजं उदाहरण म्हणजे शेवटच्या खलिफा नंतर तुर्कस्तान मधल्या मुस्तफा केमाल पाशा ( अतातुर्क) ज्याने तुर्की समाजाला मध्ययुगीन विचारांतून आधुनिक जगात आणले. मात्र आज तुर्कस्तान मधल्या घडामोडींची माहिती घेतली तर समजतं. बरेच इस्लामिक राष्ट्र जगभरातील संघर्षाच्या वेळी धर्माच्या आधारावर, व्यापारी सोय म्हणून एकमेकांच्या समर्थनार्थ सरसावतात. जर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शांततेसाठी चालत आलेल्या घडामोडींची दखल घेतली तर समजतं इस्लाम हा शांततेचा संदेश देतो म्हणून एक वर्ग मैदानात उतरला आहे. तर एक वर्ग इस्लामिक शिकवण हाताशी घेऊन कट्टरपंथीय तत्वं रूजवू पाहत आहेत. भारतात धर्मनिरपेक्षता म्हणजे इस्लामिक ध्रुवीकरण हे ठशीवपणे बिंबविलं गेले आहे. यामागे राजकीय अपरिहार्यता आहे हे निश्चितच.


हा लेख लिहिला तो काश्मीरमध्ये पहलगाम हल्ल्याचा जो काही उद्रेक झाला त्यावर बारकाईने विचार करण्याची गरज आहे म्हणून. लोकांमध्ये अस्वस्थता निर्माण झाली. अर्थात अतिरेक्यांना हिंदू मुस्लिम प्रश्न भारतात चिघळावा हे वाटत असणार. तशा काही हिंदुत्ववादी संघटनांनी घोषित अघोषित बहिष्कार वगैरे बोलून कुजबुज सुरु केली. याला बळी पतो तो सर्वसामान्य साधा भोळा हिंदू. अर्थात अशा बहिष्कार वगैरे गोष्टी व्यापकपणे यशस्वी होत नाहीत कारण हिंदू जनतेचा मूळ पोत सहिष्णू वृत्ती आणि सर्वधर्मसमभावाच्या बाजूचा आहे. असे अघोषित बहिष्कार अस्त्र समाज माध्यमातून जोरदार चालते. मात्र गावपातळीवरील हिंदू मुस्लिम व्यवहार हे कैक पिढ्यानपिढ्या चालत आलेले आहेत. त्यामुळे एका भागात जरी हिंदू मुस्लिम दंगल झाली तरी त्याचा प्रभाव संपूर्ण देशात पसरत जाते नाही. जिथे जिथे कट्टरता जीवी राजकीय फायदे तिथे तिथे हिंदू मुस्लिम प्रश्न ऐरणीवर येतो. काश्मीरमध्ये बदल झाला तर दशहतवादी प्रवृत्ती कमी होतील हे सर्वमान्य सूत्र आहे. मात्र काश्मीर प्रश्न चिघळत ठेवला तर कित्येक संघटना, ठराविक देश आणि देशांतर्गत असंतुष्ट यांचा फायदा होत असेल तो प्रश्न चिघळत राहू देणे हेच त्यांचे मुख्य धोरण असावे. ३७० कलम हटवल्यानंतर काश्मीरमध्ये गेल्या तीन चार वर्षांत हजारो, लाखो, करोडो पर्यटक गेल्यामुळे तिकडच्या युवकांना काम मिळाले, पैसा मिळाला त्यामुळे अतिरेक्यांना मदत करणारे हजारो हात कमी झाले. मग धर्माच्या आधारावर काश्मीरमध्ये आग कशी लागणार? यासाठीच धर्म 'बघून' कश्मिरी पंडितांचं शिरकाण करणारे आता धर्म 'विचारून' हल्ले करायला लागले आहेत. त्यांना मदत करणारे कमी असतील पण धर्माच्या नावाखाली आझाद काश्मीर पाहिजे म्हणूनच पाठिंबा देत असतील यात शंका नाही. भारतीय मुसलमान लोकांना याविषयीच गंभीरपणे विचार करण्याची गरज आहे. काही वेळा जाणूनबुजून तर काही वेळा नकळतपणे कट्टर अशा इस्लामिक फंडामेंटलिस्ट लोकांना इथलीच मंडळी पाठिंबा देतात. तेव्हा त्यांना देशापेक्षा धर्म महत्त्वाचा वाटतो. त्यामुळे सर्वधर्मसमभाव, सेक्युलॅरिझम किती बोगस राजकिय विचारधारा आहे हे अनेकवेळा सिद्ध झाले आहे. काश्मीर प्रश्नात धर्माच्या आधारावर स्वतंत्र राष्ट्र हेच मूळ आहे. दोन देश धर्माच्या आधारावर तयार झाले आहेत पाकिस्तान, बांग्लादेश. तिथं काय विल्हेवाट लावली हे जगाने बघितले आहे. जर आपल्या देशात अफजल गुरू आणि याकूब मेमनच्या समर्थन करायला लाखो लोक पुढे येत असतील तर सेक्युलॅरिझम घ्या मशाली पेटवून काय उपयोग होणार आहे? पुरोगामी जेवढे कृश होत जातील तेवढेच हिंदुत्ववादी बळकट होत जाणार. जर भारतात सेक्युलॅरिझम जर खरंच तळागाळापर्यंत पोचलं असता तर इस्लामिक फंडामेंटलिस्ट लोकांना पोषक वातावरण तयार झाले नसते. किंवा भाजपा सारख्या उजव्या विचारसरणीला मोठा जनाधार मिळालाच नसता. केरळ सारख्या शंभर टक्के साक्षरता असलेल्या राज्यात आयसीस सारख्या दहशतवादी संघटनांचे धागेदोरे सापडतात. म्हणजे मुस्लिम संख्या वाढली की कुठुनतरी कट्टरपंथी विचार पोसले जातात. ज्या युरोपियन देशात कामधंदा करण्यासाठी मुस्लिम स्थलांतरित झाले तिथे बहुसंख्य झाले की लगेचच कट्टरता कशी काय वाढली? यासारखे अनेक प्रश्न उपस्थित झाले की मूळ कशात आहे ह्याची जाणीव होते. ती म्हणजे धार्मिक शिकवण. याचा सर्वाधिक परिणाम इथल्या गरीब मुस्लिम समाजातील लोकांवर होतो. त्यांना धर्माच्या नावाखाली एकत्र येण्याशिवाय पर्याय नसतो कारण प्रबोधनाचे डोस पाजायला कोणाचीही हिंमत होत नाही. अनेक डाव्या, अति डाव्या, समाजवादी आणि सो कॉल्ड  सुधारणावाद्यांच्या सिलॅबस मध्ये हिंदू धर्मातील अनिष्ट चालीरीती, रुढी, प्रथा, परंपरा आणि आस्था याचाच अभ्यासक्रम आहे. त्यामुळे ज्यांच्यात सुधारण्याची क्षमता आहे त्यांनाच सुधारणावादी डोस पाजत असतात. कदाचित आम्ही कसे सुधारक आहोत यांची शेखी मिरवायची असते. दुसरं महत्त्वाचं म्हणजे सुधारणा करण्यासाठी इतर धर्माबद्दल जर काही आपण बोललो तर आपला शिल्लक असलेला राजकीय पाठिंबा पण नाहीसा होईल. याची खात्री आणि भिती असते. सध्या तरी बहुसंख्य हिंदूंचा भरभक्कम असलेला राजकीय पाठिंबा पार उजवीकडे झुकलेला आहे. तो काय सहजासहजी परत मिळणार नाही याची खात्री आहे. स्वतःच्याच पायावर कोण धोंडा मारून घेणार? त्यामुळे जो राजकीय पाठिंबा आहे तो तर टिकावा म्हणून दहशतवादाला धर्म नसतो वगैरे नौटंकी आणि तडफड चालू आहे.


भारतीय मुस्लिम समाज मन आणि एकीची, समुहाची मानसिकता यावर चर्चा व्हावी. जर नमाज अदा करण्यासाठी एकत्रित येत असतील, धार्मिक ऐक्याचा प्रभाव दाखवत असतील तर सामाजिक सुधारणा करण्यासाठी नेमकं कुठं घोडं अडतं? सर्वसामान्य मुस्लिम गुरफटलेला आहे आधी इस्लामिक शिकवण, नंतर मुल्ला मौलवी यांच्या प्रभावाखाली. आता यातून बाहेर पडण्यासाठी जे जे शिक्षित, सुशिक्षित आणि सुधारणावादी स्कॉलर्स आहेत त्यांची जबाबदारी आहे. बहुतेक वेळा राजकीय फायदा होईल म्हणून सरकारने सर्व सेवासुविधा पुरवल्या पाहिजेत हा हेका फार चालतो. मुख्य म्हणजे आजपर्यंतच्या काळात ज्या काही योजना सुरू झाल्या अल्पसंख्याक दर्जा मिळाल्याने त्याचा जमीनीवर बदल झाला आहे का नाही हे बघायला हवे. जर बदल झाले नसतील तर इम्प्लीमेंटेशन मध्ये गडबड आहे हे सिद्ध होते. यावर आक्रमक भूमिका घेत प्रस्थापितांविरोधात गदारोळ माजवत नाहीत. थोडक्यात भारतीय मुसलमान इंटर्नली ड्रीव्हन नाहीत तर एक्सटर्नली ड्रिव्हन जास्त प्रमाणात आहेत.


आता खरी सत्वपरीक्षा भारतीय मुस्लिम लोकांची आहे. धार्मिक कट्टरता महत्त्वाची असेल तर जिहाद्यांचा फायदा होणारच. ज्या दिवशी भारतीय मुस्लिम जाहिरपणे होय आम्ही सेक्युलर आहोत. आमच्यासाठी धर्म दुय्यम धर्मग्रंथ दुय्यम संविधान परमोच्च असं म्हणून बंडखोरी करतील, सामाजिक सुधारणा करतील तोच खरा सेक्युलर भारताचा कणा असेल.


© भूषण वर्धेकर 

एप्रिल २०२५

पुणे

बुधवार, ५ मार्च, २०२५

एकविसाव्या शतकाची गद्धेपंचवीशी!

एकविसाव्या शतकाची गद्धेपंचवीशी!

एकविसाव्या शतकाची अडीच दशकं सरली. गेल्या पंचवीस वर्षात साहित्य, चित्रपट, नाटक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक क्षेत्रात नेमका काय बदल घडला याचा धांडोळा घेण्यासाठी हा लेख. खरंतर राजकीय बाबींवर धांडोळा घ्यायची इच्छा आहे मात्र राजकीय क्षेत्र गेल्या अडीच दशकांत इतकं चिखलाने बरबटलेले आहे की त्यावर कितीही चर्चा करा, कितीही लिहा, कितीही वाद घाला, कितीही रवंथ केले तरी 'परिस्थिती जैसे थे' राहणार आहे. त्यामुळे शक्यतो राजकीय परिप्रेक्ष्यात न पाहता विशेषतः मराठी साहित्य, चित्रपट, नाटक वगैरे या अनुषंगाने लिखाण करायची इच्छा आहे. गेल्या पंचवीस वर्षात मराठी चित्रपट, नाटक आणि साहित्य याविषयी खूप वेगवेगळ्या स्तरातून वेगवेगळ्या टोकाच्या प्रतिक्रिया आलेल्या आहेत. विशेषतः समाज माध्यमातून आपली मते ठोकून देणे हे एक राष्ट्रीय आद्य कर्तव्य आहे आणि हे बजावलंच पाहिजे असा सामाजिक प्रवाह सध्या मजबूत झाला आहे. 


लेखाची सुरुवात करण्यापूर्वी काही गोष्टी नमूद कराव्याशा वाटतात. २००० नंतरच्या काळात जे काही बदलत गेले ते बघणं सगळ्यात जास्त इंटरेस्टिंग आहे. २००० आधी चित्रपट, नाटक, साहित्य वगैरे क्षेत्रात स्वातंत्र्यपूर्व, स्वातंत्र्योत्तर, साठोत्तरी, नव्वदी वगैरे शेलक्या शब्दांत वर्णन करण्यासाठी काहीतरी ऐवज होता. त्यातही पंचवीस वर्षापूर्वी अशी शाब्दिक बिरुदावली बऱ्यापैकी साहित्यात वावरत होती. आज २०२५ सुरू झाले आणि प्री कोरोना आणि पोस्ट कोरोना ही बिरुदावली वाढली. या लेखात गेल्या पंचवीस वर्षांत विशेषतः सिनेमात बरेच बदल झाले. एक पडदा चित्रपटगृह ते मल्टिप्लेक्स. नंतर मोबाईल मध्ये आलेले ओटीटी प्लॅटफॉर्म. त्यामुळे या तीनही माध्यमातून सिनेमानं खूप वेगवेगळे प्रेक्षकवर्ग तयार केले. नाटकाची जी काटकसर करायची सवय होती ती तशीच आहे कारण व्यवसायिक आणि प्रायोगिक रंगभूमी ही अजूनही मध्यमवर्गीय संसार करतात तसाच नाट्यसंसार करत आहेत. ठराविक साच्यातील विषयावर कधीकाळी नाटकं होत असत. गेल्या पंचवीस वर्षांत जूनीच नावाजलेली नाटक नवीन संचात रंगभूमीवर आणली. प्रायोगिक नवनव्या प्रयोगांना गवसणी घालत शहरं, तालुके, गावपातळीवर तगून आहेत. गेल्या पंचवीस वर्षांत मात्र कलाकारांना टिव्ही सिरियल्स, सांस्कृतिक कार्यक्रम, युट्यूबवर, फेसबुकवर रील्स,व्हिडिओ वगैरे मुळं भरपूर एक्स्पोजर मिळाले आहे. ज्यामुळे गुणी कलावंत तर पुढे आलेच. सोबत टाकाऊ माल पण घाऊक प्रमाणावर बाजारात उपलब्ध झाला. चित्रपट क्षेत्रात कधीकाळी फक्त मुंबई, पुणे, कोल्हापूर वगैरे भागांत असणाऱ्या मंडळींना बघायची सवय होती. नंतर मात्र महाराष्ट्रातील खेडोपाड्यातून आलेल्या नट, कलाकार, दिग्दर्शक लोकांनी मराठी भाषेत अस्सल मातीतील विषय, आशय आणि उत्तम मनोरंजन होईल असे प्रयोग केले. गेल्या काही दशकांत केवळ सिनेमाच्या कंपू पुरता मर्यादित असलेले फिल्म्स फेस्टिवल बऱ्याच ठिकाणी सुरू झाले आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या सिनेमांची मेजवानी वगैरे म्हणतात तशी सोय कित्येक ठिकाणच्या लोकांची झाली. जगभरातील सिनेमे कधीकाळी फक्त आणि फक्त अभ्यासक, कलाप्रेमी लोकांना सहजासहजी उपलब्ध होत असत. मात्र सोशल मीडिया मुळं किंवा ओटीटी प्लॅटफॉर्म मुळं सर्वसामान्य जनतेला टिचकीवर उपलब्ध झाले. अर्थातच प्रेक्षकांना नवनवीन प्रयोग, तंत्रज्ञान आणि विषय वगैरेचे पर्याय इतके उपलब्ध आहेत की सिनेमाला प्रेक्षकांपर्यंत पोचावे लागत आहे. भरपूर प्रमाणात पर्याय उपलब्ध असल्याने प्रेक्षकही चुझी झाले आहेत. अर्थातच कंटेंट चांगला असेल तर प्रेक्षक सिनेमा उचलून घेतातच. तसंच साहित्याचे झाले आहे. 


कधीकाळी लायब्ररीत जाऊन पुस्तक वाचणारी एक तरुण पिढी होती. वाचकप्रेमी कुटुंबात पण लायब्ररी सदस्य असायचे. मात्र ऑनलाईन ब्लॉग, पोर्टल, ईबुक्स चा पर्याय उपलब्ध झाल्याने फार नवनवीन विषयावर लिहिले गेले. सोशल मीडियावर चर्चा, वादविवाद झाले. साहित्यात गेल्या दोन दशकभरात सेल्फ हेल्प वरची पुस्तके मराठीत प्रकाशित करण्याची जी टूम आली ती थांबायचं नाव घेईना. तसंही पुस्तके छापायचे प्रमाण पूर्वीपेक्षा अधिक वाढले. कारण तशा संधी मिळत गेल्या नवनवीन प्रकाशन संस्था गावोगावी झाल्याने. कधीकाळी सरकारी सवलती ने छपाईचा कागद मिळाले की बरीचशी पुस्तके प्रकाशित केली जायची. नंतर पुस्तक छपाई हाच व्यवसाय सुरू करण्यासाठी अनेक तरुण, लेखक, तज्ञ नवं तंत्रज्ञान घेऊन पुढे आले. त्याचा नवीन चकचकीत पुस्तकं हाताळण्याचा अनुभव वाढला. कॉफी टेबल बुक सारखी चकचकीत पुस्तकं कधीतरी बघणाऱ्या लोकांना अशा नवीन दमाच्या मंडळींनी नवनवीन प्रयोग करून वेगवेगळ्या विषयांवर पुस्तके उपलब्ध करून दिली. अर्थातच यात साहित्य किती आणि माहितीपर पुस्तके किती हा वादाचा विषय आहे. 


नाटकाची निर्मिती ही पदरमोड करून समाजासाठी काहीतरी देणं लागतो वगैरे म्हणून करणारी मंडळी पुर्वीच्या काळात होतीच होती. सध्या पण आहेतच. मराठी व्यवसायिक नाटकं ही म्हणजे फक्त विनोदी नाटके हे एक उगाचंच ठसवले गेलेले नॅरेटिव्ह कोलमडून पडले. नवनवीन आशय, विषय घेऊन प्रायोगिक असो वा व्यवसायिक नाटकं वाढली. प्रेक्षकांना भावली. मात्र नागरीकरण जसे वाढले तसे उपलब्ध नाट्यगृह वाढली नाहीत. जी होती, आहेत आणि नवीन झालेली केवळ सरकारी बजेट मध्ये तरतूद केली म्हणून झाली. याचा परिणाम म्हणून महाराष्ट्रात जिल्हा पातळीवर जी नाट्यगृह आहेत तिथल्याच लोकांपर्यंत नवनवी प्रयोग पोचले. तालुका पातळीवर नाटक केवळ स्पर्धा, संमेलने, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि इव्हेंटबाजी याचाच आधार घ्यावा लागला. व्यावसायिक नाटकांनी मात्र गेल्या पंचवीस वर्षात नवीन प्रेक्षकवर्ग तयार केला. शिवाय नाट्य, चित्रपट आणि माध्यमांशी निगडित शैक्षणिक व्यवस्था, वेगवेगळ्या संस्था आणि वर्कशॉप्स वाढल्याने प्रोफेशनल ऍटिट्यूड वाढला. ही खूप जमेची बाजू. प्रशिक्षण घेऊन आलेल्या नव्या दमाच्या मंडळींनी नाटक असो वा सिनेमा करताना फक्त स्वतःचं जगणं मांडले नाही तर नवनवीन ग्रहण केलेले सादर केले. उदाहरणार्थ परदेशी चित्रपटाचे विषय आपल्या मातीत कसे होतील याचा विचार केला. असे प्रयोग प्रेक्षकांना आकर्षित करतात. एकेकाळी परदेशी चित्रपट बघणं म्हणजे ठराविक वर्गातील लोकांना सहज शक्य होते. त्याची व्याप्ती वाढल्याने प्रेक्षक सिनेमा केवळ निखळ मनोरंजनासाठी न बघता चिकित्सा करण्यासाठी बघू लागला. त्यात जातीपातीच्या चष्म्यातून बघणाऱ्या लोकांना जास्त संधी मिळाली. तसंही तिकडचं साहित्य, सिनेमा कसा कसदार, कलात्मक वगैरे असतात अन् इकडचं सगळंच भोंगळ अन् रटाळ बोलणारे त्याकाळी पण होते. आताशा त्यांना मतं ठोकून द्यायला रान मोकळं मिळाले आहे. आम्ही कसे अभिरुची संपन्न वगैरे आहोत याचा टेंभा मिरवणारे असतातच. 


बायोपिक सिनेमा विषयी मात्र बरीच उलथापालथ झाली आहे. २००१ साली आलेल्या अमोल पालेकर यांच्या ध्यासपर्व ने चरित्रविषयक चित्रपटाची एक उत्कृष्ट सुरुवात केली होती. नंतर मराठी भाषेत कलात्मक वगैरे फक्त फेस्टिव्हलमध्ये जाणारे सिनेमे लोकांना विशेष आवडू लागले. तसा हुकुमी प्रेक्षकवर्ग तयार होऊ लागला. एकूणच व्यावसायिक गणिते आणि सिनेमाच्या बजेटचा वाढता आलेख पाहता नवनवीन प्रयोग होऊ लागले. हे स्वागतार्ह. सर्वात जबरदस्त बदलली ती मराठी सिनेमाची दृश्यप्रतिमा. सिनेमॅटिक फ्रेम म्हणूया! उंची निर्मितीमुल्ये, आधुनिक कॅमेरा आणि इतर बदललेल्या तांत्रिक गोष्टींमुळं सिनेमा देखणा झाला. तीच गत सिरियल्स ची. कमी प्रमाणात होणाऱ्या मराठी सिरियल्स नंतर नवनवीन चॅनल आल्यानंतर धोधो वाहू लागल्या. उत्तम कथानक, दिग्दर्शन आणि लगेच संपणाऱ्या सिरियल्सचा प्रेक्षकवर्ग वाढला. मात्र टीआरपी मिळतो म्हणून चॅनल वालेच ठरवू लागले की काय अन् कसं दाखवायचे तेव्हा या सिरियल्स वगैरे या फक्त रतीब टाकण्याचा धंदा झाला. पालीला ओढूनताणून मगर दाखवायचा हा प्रकार! कथानक म्हणजे कळशीभर पाणी टाकून वाढवलेली पाचकळ आमटी. अशा एकसे बढकर एक डेली सोप ने गेली दोन दशकं घुसळून निघाली. मात्र या सिरियल्स वगैरे मुळं गावागावांतील कलाकार मंडळींना फुटेज मिळाले हे पथ्यावर पडलं. त्यामुळे घरातल्या टिव्हीवर चकाचक गावं दिसू लागली. यातच गावोगावच्या लोकांना आकर्षित करण्यासाठी देवदेवतांच्या कथा, संत, स्वामी, अध्यात्मिक बाबा-बुवा, ऐतिहासिक पात्रे वगैरे मान्यवरांच्या गोष्टी सिरियल्सच्या माध्यमातून घरोघरी पोचल्या. त्यामुळे एक वेगळीच धंदेवाईक इंडस्ट्री तयार झाली. अशा सगळ्या गोष्टींचा प्रभाव नकळतपणे महाराष्ट्रात बहुसंख्य असणाऱ्या बहुजनांवर पडला. कारण एक उगाचंच पसरवलेलं मिथक होतं कलाक्षेत्रात फक्त आणि फक्त भटबामणांचा बोलबाला आहे म्हणून. त्याला फाटा मिळाला गेल्या दोन दशकांत बदललेल्या टिव्ही इंडस्ट्रीमुळे.


सांस्कृतिक क्षेत्रात गेल्या दशकभरात बदललेले समाजजीवन हे इव्हेंटबाजी मुळं सुटल्या सारखं झालं आहे. या इव्हेंट मॅनेजमेंट ने संमेलनं, भाषणं, व्याख्यानं, नाचगाणी वगैरेचे करमणुकीचे कार्यक्रम आणि हुल्लडबाजीचे बरबटलेले महोत्सव वगैरे गावागावांत पोचविले. त्यात राजकीय हस्तक्षेप झाल्याने सामाजिक जाणिवा रुंद होण्यासाठी सांस्कृतिक कार्यक्रम सादर होतात वगैरे हे ब्रीद धुळीस मिळाले. शहरातील मोकाट वाढलेल्या युवा नेत्यांनी शहराचे विद्रुपीकरण तर केलंच. शिवाय गावोगावच्या माननीय पुढाऱ्यांनी सांस्कृतिक कार्यक्रम सादर करण्यात जो थिल्लरपणा सुरू केला त्याला आता आवर घातला जावू शकत नाही. भारतात सणासुदीचा एक वेगळाच बारमाही माहौल असतो. त्यात भरकटलेल्या उत्सवी, महोत्सवी उन्मादाला पारावर उरला नाही. ना सामाजिक जाणीव राहिली ना सणांचं पावित्र्य. त्यामुळे एक बटबटीत नकोशी संस्कृती आली. ती लादली गेली का हा चर्चेचा विषय आहे. कधीकाळी असे सांस्कृतिक कार्यक्रम वगैरे लोकवर्गणीतून होत असत. राजकीय आकांक्षा वाढल्याने पैसा ओतला जाऊ लागला आणि लोकांना नकोशी वाटणारी सांस्कृतिक मुस्कटदाबी वाढली. यावर आता जनजागृती वगैरे करणं दुरापास्त झाले आहे. अशा सांस्कृतिक क्षेत्रात बोकाळलेल्या अनिष्ट प्रथा जरी असल्या तरी लोकसहभागातून बरीच दुर्लक्षित राहिलेल्या उत्तम कार्यक्रमांना मेन स्ट्रीट मध्ये म्हणावं तसं फुटेज मिळाले नाही. राजकीय हस्तक्षेप झाला की माती होते तर लोकसहभागातून जर कार्यक्रम झाला तर त्याचा किमान पातळीवर मर्यादित प्रभाव दिसतो.


सांस्कृतिक कार्यक्रम सादर करण्यात गेल्या दोन दशकांत एक हायली प्रोफेशनल इव्हेंट संस्कृती आली. पूर्वी एखाद्या कार्यक्रमाचे आयोजन, नियोजन केले जात असे. आताशा इव्हेंट सेलेब्रेट होतो. अर्थातच धंदेवाईक आणि व्यावसायिक यात जमीन अस्मानी फरक आहे. 
कारण एखादा इव्हेंट कमर्शियली सक्सेसफुल झाला तर त्यावर बऱ्याच लोकांची उपजीविका चालते. एका बाबतीत नव्या पिढीला प्रोफेशनल अवेअरनेस खूप आहे हे जाणवतं. विशेषतः आर्थिक बाबतीत बरेच नवनवीन पर्याय उपलब्ध असल्याने चोखंदळ पणा जाणवतो. त्याचाच परिपाक म्हणून हा प्रोफेशनल अवेअरनेस वाढलेला असावा. तशीच कट थ्रोट स्पर्धा पण आहे टिकून राहण्यासाठी हे ही कारण असावे. कलाक्षेत्रातील संधी मिळणं आणि मिळालेली संधी वापरून स्वतःचं मार्केटिंग करणे हे जबरदस्त फॅक्सिनेटिंग आहे. याचा एकत्रित गोळीबंद परिणाम सुरुवातीला फक्त शहरी भागात जाणवत होता. आताशा तो गावपातळीवर पोचला आहे असं जाणवतं. कारण सांस्कृतिक वगैरे वगैरे छत्राखाली आज गावपातळीवरील कित्येक कलाकार, गट-तट बऱ्यापैकी आत्मविश्वासाने वावरताना दिसतात. कधीकाळी सिल्व्हर स्क्रीन किंवा टेलिव्हिजन ही प्रमुख दोन माध्यमातून जनतेपर्यंत पोचता येत होतं. मात्र सोशल मीडिया साधनं मुबलक प्रमाणात उपलब्ध झाल्या मुळे कित्येक नवनवीन रोजगाराच्या संधी सांस्कृतिक क्षेत्रात तयार झाला. अर्थातच दुसरी काळी बाजू शोषणाची वाढली हे खेदाने म्हणावे लागते. त्यात कंपू संस्कृती जी केवळ ठराविक लोकांपर्यंत मर्यादित होती ती आता सर्वसामान्य जनतेला पण दिसू लागली आहे. 


गेल्या पंचवीस वर्षात रिऍलिटी शो ने एकूणच सांस्कृतिक क्षेत्रातील कलाविषयक अभिरुची बथ्थड झाली आहे. कारण जे विकलं जातं ते खपवलं जातं. या आधीही हवशे नवशे गवशे वगैरे मंडळी होती. पण रिऍलिटी शोमधून त्यांना नको इतका मोठा कॅनव्हास मिळाला. त्यामुळे हेच खरं सांस्कृतिक कलासक्त जग आहे हे बिंबविलं गेले. काला क्षेत्रात सिद्ध होण्यासाठी आवश्यक असलेली किंवा मेहनतीने मिळवलेली पात्रता, कलेबद्दल असलेली आत्मीयता, रियाज, तपश्चर्या आणि सर्जनशील जाणीवा ह्या बरबटल्या. याचं कारण म्हणजे रिऍलिटी शो सारख्या कार्यक्रमामुळे स्पॉन्सर्ड, प्रॉक्टर्ड, स्क्रिप्टेड मालमसाला युक्त बारमाही रतीब टाकला जाऊ लागला. ह्या रिऍलिटी शोमुळे जे जे होतकरू तरुण होते ते तर भरडले गेलेच. पण नवनिर्मिती करण्याची प्राज्ञा असणारी मंडळी खपाऊ माल विकू लागल्या. त्यामुळे क्रिएटिव्हिटी वगैरे फक्त उत्कृष्ट कॉपी पेस्ट जो करेल त्याची ही संकुचित वृत्ती उदयास आली. कलाक्षेत्रातील संधी विस्तारल्या खऱ्या अर्थाने. पण अंधानुकरण करणाऱ्या लोकांचा बोलबाला झाला. जे काही वेगळं करू पाहतात त्यांना फुटेज मर्यादित मिळाले. याचा परिपाक म्हणजे पीआर एजंट संस्कृती तयार झाली. त्यामुळे कलाक्षेत्रात जे जे तयार होत होतं त्याचा भडीमार केला जाऊ लागला. त्यात भर पडली सोशल मीडिया साधनांची. मग कहर झाला. लोकांच्या अटेंशन स्पॅन मध्ये काहीही करून आपण आलो पाहीजेत. हाच इथल्या बाजाराचा नवा नियम झाला. कधीकाळी कलेसाठी जनता आसुसलेली असायची. नवीन सिनेमा,नाटक, गाणं बजावणं वगैरे गोष्टींची आतुरतेने वाट बघणारी एक पिढी होती. कलेचे साधक जसे होते तसे कलेविषयी आपुलकी असणारे कलाप्रेमी होते. कारण तुरळकच अशा सांस्कृतिक कार्यक्रमांची रेलचेल होत असे. आता मात्र भव्यदिव्य इव्हेंट सेलेब्रेट करण्यात येत असल्याने तादात्म्य हरवलं आहे. एवढ्या गदारोळात खऱ्या अर्थाने कलेसाठी धडपडतात ते जशी संधी मिळेल तशी कला जोपासतात. चांगला प्लॅटफॉर्म मिळाला तर प्रेक्षकांची वाहवा मिळवतात. 


सामाजिक बदल काय झाले त्याविषयी बोलू. सर्वात महत्त्वाचे बदल झाले ते मोठ्या प्रमाणावर स्थलांतर झाले म्हणून. ते नोकरी, शिक्षणासाठी सर्वाधिक झाले. अर्थातच जागतिकीकरणाचे सगळे फायदे तोटे आपल्याला या पंचवीस वर्षात समजले. या काळात सर्वात स्वागतार्ह बाब लक्षात घेता येईल ती म्हणजे स्त्री घराबाहेर पडली. नोकरीसाठी, शिक्षणासाठी. त्यामुळे ती पुढारली. पंचवीस वर्षापूर्वी तर नोकरदार स्त्रिया बाबतीत आकडेवारी बघितली तर लक्षात येईल की सरकारी नोकरी मध्ये आणि पारंपरिक शिक्षणासाठी घराबाहेर पडणारी स्त्रीयांची संख्या तुलनेने कमी होती. मात्र गेल्या दोन दशकांत खूप मोठ्या ग्रामीण भागातील स्त्रिया नोकरी निमित्ताने, शिक्षणासाठी घराबाहेर पडल्या. स्वावलंबी झाल्या. एक प्रकारे सो कॉल्ड पुरुषप्रधान संस्कृतीला फाट्यावर मारत कित्येकींनी घरादाराची जबाबदारी संपूर्णपणे पेलली. वेगवेगळ्या स्तरातून येत अनेक क्षेत्रांत दखल घेण्याजोगी कामगिरी बजावली. स्वतःचं म्हणणं आत्मविश्वासाने मांडले. कित्येक सामाजिक पुचाट रुढी, प्रथा, परंपरा झिडकारल्या. बंडखोर स्त्री ही समाजाला समजली. अर्थातच अशाने अनेक संस्कृती रक्षकांना लागलीच कुटुंबव्यवस्था बाधित होण्यामागे पुढारलेली स्त्रीच दिसू लागली. कारण त्यांना संकुचित विचार सिद्ध करण्यासाठी हेच आयतं कोलित मिळते. मात्र स्त्री घराबाहेर पडली आणि विचाराने, शिक्षणाने पुढारली की नकळतपणे कुटुंब आणि समाज वेगळ्या दृष्टिकोनातून बदलतो. परंपरागत साचलेपण झिडकारता येतो. याचा परिणाम हा पुढच्या पिढ्यांना झाला. कारण शिकलेल्या स्त्रीच्या कुटुंबात एक प्रकारची आधुनिकता असते. निर्णय घेण्याची, कारभार चालवण्यासाठी आवश्यक असलेली सदसद्विवेकबुद्धी आणि आत्मनिर्भरता नकळतपणे स्त्री पुढच्या पिढीला हस्तांतरित करते. पुरुषप्रधान संस्कृतीत ही दुर्लक्षित राहिलेली गोष्ट होती. गेल्या दोन दशकांत मात्र स्त्री ही स्वतःच्या पायावर उभी राहिली आणि स्वतःच्या विचारांना प्राधान्य देऊ लागली. अजूनही एक भाबडा समज पसरवला गेला की स्त्री घराबाहेर पडली की स्वैराचार वाढतो. मुळातच पुरुषी स्वैराचाराला झाकण्यासाठी आधुनिक स्त्रीला आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभे केले. एखाद्या कुटुंबात निर्णय घेण्याची कधीकाळी पुरुषांच्या मक्तेदारीला आव्हान या पंचवीस वर्षात मिळाले. हाच सामाजिक महत्वाचा बदल नव्या पिढीने स्विकारला. अर्थातच ह्याच काळात अनेक स्त्रियांनी व्हिक्टीम कार्डचा वापर केला हे नाकारता येणार नाही. त्यामुळे ढासळलेल्या लग्नसंस्था, कुटुंबसंस्था असो वा नातेसंबंध याला जबाबदार फक्त आणि फक्त पुढारलेली स्त्रीच असते असे नालायक अनुमान काढणे विकृतीचे लक्षण आहे. मुळातच लग्नसंस्था, कुटुंबसंस्था वा परस्पर नातेसंबंध ह्या गोष्टी वेगळ्या दृष्टिकोनातून बघितल्या पाहिजेत. विश्वास, गरजा, अवास्तव अपेक्षा आणि भावनिक आधार या बाबींवर खंडन मंडन झाले पाहिजे. प्रमाण वाढले म्हणून स्त्री ला जबाबदार धरणं कृतघ्नपणा आहे. लोकसंख्या वाढली की त्याचं प्रमाणात इतर गोष्टी वाढणारच. संस्कृती वाहक पुरुषामुळे आणि खराब झाली तर स्त्रीमुळे हे बैल बुद्धी लॉजिक आहे. अर्थातच नवीन तरुण पिढी ह्या सगळ्या संस्कृती विषयक सक्तीच्या बंधनांना फाट्यावर मारते. बंडखोरी करते हे खूप महत्त्वाचे. संस्कृती बंडखोरीमुळे बहरते. वाढते. डबक्यात साठलेले पाणी आणि वाहणारे पाणी तशीच संस्कृती, सभ्यता बघायला हवी. नवनवीन गोष्टी स्विकारण्याची, जोपासण्याची सुपीकता जर समाजात नसेल संस्कृतीत नसेल तर सामाजिक पतन ठरलेले असते.


सध्या मिलेनियल म्हणून जी पिढी आहे, क्रयशक्ती वाढलेली ती फार प्रिव्हिलेज्ड आहे. त्यामुळे त्यांची मानसिकता ही बुरसटलेली नाही. नवं स्विकारण्याची आणि बोथट रूढी परंपरा झिडकारून पुढे जाण्याची त्यांची मानसिक तयारी फार महत्त्वाची. कारण सर्वात जास्त व्यक्त होण्याची साधनं ह्यांना उपलब्ध आहेत. जगण्याकडे बघायचा वेगळा दृष्टिकोन आहे. त्यामुळे ही एकविसाव्या शतकातील स्वागतार्ह बाब आहे. शिवाय हल्ली नातेसंबंधात डेटिंग, लिव्ह-इन, डिंक्स (डबल इन्कम नो किड्स) सिच्युएशनशिप, बेंचिंग आणि नॅनोशिप सारखे तत्सम प्रवाह अंगवळणी पडले आहेत. त्यामुळे काय चूक काय बरोबर यावर काथ्याकूट न करता नवीन सामाजिक बदल म्हणून बऱ्यापैकी अंगवळणी पडले आहेत. अर्थातच हे जास्त जाणवतं शहरी भागात. कारण अस्ताव्यस्त नागरीकरणामुळे तुटले पणा जास्त जाणवतो. त्यात व्यसनं, सवयी वगैरे कवटाळल्या जातात. ह्या नव्या बदलांना ही तरुण पिढी गेल्या दशकभरात रुळली आहे. नवीन पिढीला जे काही जागतिक पातळीवर घडतं त्याचे अपडेट्स लागलीच समजतात. त्यामुळे त्यावर रिस्पॉन्स कमी रिऍक्शन्स जास्त येतात. तसंही सोशल मीडियामुळे इम्पलसिव्ह रिऍक्टिव्ह ऍग्रेशन ग्रस्त पिढी वाढू लागली. असंतुलित गोष्टी इतक्या वेगाने आदळत असल्याने शांतपणे विचार करून एखाद्या गोष्टीची शहानिशा न करता मत ठोकून देणे म्हणजे आद्य राष्ट्रीय कर्तव्य झाले आहे. त्यात फेक न्यूज, अफवा, सिलेक्टिव्ह पावित्रा आणि स्युडो नॅरेटिव्ह ने वातावरण दुषित झाले आहे. अशा सगळ्या कसोट्यांवर सामाजिक जाणीव कमी आक्रस्ताळेपणा वाढला आहे.


आर्थिक बाबतीत मात्र या पंचवीस वर्षात न भूतो न भविष्याति बदलांचा सुकाळ आला आहे. पारंपारिक रोजगाराच्या आधारावर पैसा कमावणे हे या दोन दशकांत मागं पडलं आहे. नवनवीन प्रयोग करून तंत्रज्ञान वापरून नवी पिढी अर्थ साक्षर झाली आहे. पैसा , वेळ आणि उत्पादकता वगैरे मुलभूत गोष्टींचं इकॉनॉमिक्स चांगले समजू लागले आहे. पैसा कमावण्यासाठी, पॅशन पूर्ण करण्यासाठी धडपड, नवनवीन रोजगाराच्या संधी, व्यवसाय, स्टार्ट अप, प्रोफेशनल कन्सल्टिंग वगैरे सारख्या नवनव्या चोखंदळ वाटा शोधून पुढं जाणारी पिढी आहे ही. त्यामुळे प्राथमिक, कौटुंबिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी पैसा कमावणारी एक पिढी होती. ती जूनी पिढी गुलामी पत्करुन राबणारी होती. बॉसिंग सहन करणारी होती. बहुतेक ही पिढी एक्सटर्नली ड्रिव्हन होती. नवीन पिढी इंटरनली ड्रिव्हन आहे. तरुण पिढीला पैसा कमावणे हे स्कील बेस्ड आहे हे समजलंय. त्यामुळे वयाची किमान काही दशकं नोकरी करून गुलामी पत्करुन जगणं मान्य नसलेली ही पिढी आहे. त्यामुळे स्थलांतर करून नवनवे मार्ग शोधणारी, धडपडणारी, आवडलं नाही तर मन मारत न कुढता नवीन पर्याय अंगिकारणारी नवीन पिढी आहे. आर्थिक बाबतीत सर्वात जास्त हुशार असलेली ही पिढी. पैसा फक्त जगण्यासाठी न कमावता वेल्थ, ऍसेट तयार करण्यासाठी कसा वापरता येईल ह्याचा प्रामुख्याने विचार करणारी पिढी आहे. त्यामुळे रोजगार म्हणजे तीस पस्तीस वर्षे नोकरी ही रुळलेली संस्कृती या दोन दशकांत नव्या दमाच्या तरुणांनी हाणून पाडली आहे. हा बदल सर्वस्वी महत्त्वाचा. हीच परिस्थिती ग्रामीण भागातील शेती क्षेत्रातील आहे. नवनवीन प्रयोग करणारी नवीन पिढी नवं तंत्रज्ञान विकसित करत वापरत काहीतरी करु पाहत आहे. ग्रामीण भागातून शहरी कनेक्ट वाढवत आहेत. तरीही शेती क्षेत्रात अजून बरेचसे बदल सरकारी कृपेमुळे होत आहेत. खाजगीकरण उदारीकरण जसं झाले उद्योगधंद्यात, कारखानदारी मध्ये, तसे कृषी क्षेत्रात कमी झाले. राजकीय आशिर्वादाने गुलाम असलेली एक शेतकऱ्यांची पिढी होती. जिने खूप मोठा अन्याय सहन केला. मात्र नवी पिढी नवनवीन बदल स्विकारत काहीतरी करु पाहत आहे. उद्यमी होत आहे. शेतीच्या कामासाठी नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर वाढला आहे. सरकार दरबारी असलेल्या मदतीशिवाय खाजगी मदत घेऊन उत्पादकता वाढविण्यासाठी प्रयत्न करत आहे. बदलांचे प्रमाण कमी असले तरी बदल होत आहेत. पारंपारिक शेती उद्योग काय टाकत आहेत हे महत्त्वाचे. हेच बदल देशातील अर्थव्यवस्थेत अमुलाग्र घडामोडीसाठी आवश्यक आहेत. कारण कृषीप्रधान देश म्हणून आपण ओळखले जातो.


सरतेशेवटी एवढं सगळं मांडल्यानंतर लक्षात येतं की, आज २०२५ मध्ये जी काही उरलीसुरली वय वर्षे ८० पार केलेली जागरूक मंडळी आहेत (कोरोनाच्या तडाख्यातून वाचलेली) त्यांनी खूप मोठी स्थित्यंतरे बघितली आहेत. स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळात जे घडलं ते अनुभवलं आहे. त्याच पिढीने नव्वदच्या दशकात ऐन चाळीशीत वेगाने होणारे बदल रिचवले आहेत. आज २०२५ मध्ये अतिशय वेगाने आणि आक्रस्ताळेपणा असलेल्या बदलांना पण सहन केले आहे. मुळातच वयाच्या या टप्प्यावर ह्या मंडळींनी जेवढा बदलणाऱ्या काळाचा पट अनुभवला आहे तो फारच मजेशीर आहे. संख्यात्मक आकडेवारी खूप कमी असेल या पिढीतल्या लोकांची. मात्र साहित्य, चित्रपट आणि नाटक या क्षेत्रात घडलेल्या बदलांचा आवाका मोठा आहे. थोडक्यात यांनी पचवलं खूप काही पण जे योगदान दिले ते लोकांपर्यंत पोचण्यासाठी खूप मोठा कालावधी लागला. तसा कालावधी नंतरच्या पिढीला कमी मिळत गेला. उदाहरणार्थ २०२५ मध्ये साठी पार केलेली एक पिढी जी बहुसंख्य सरकारी किंवा निमसरकारी नोकरी मध्ये जोपासली तर चाळीशीत असणारी पिढी बहुतेक खाजगीकरण उदारीकरण वगैरे मुळं मिळालेल्या संधी जोपासणारी आहे. जी पिढी विशीत आहे तीला मात्र एक नवं कल्चर लाभलं आहे. त्यामुळे साठी पार केलेली एक पिढी हळूहळू युझ्ड टू झाली नवनवीन बदलांना. त्यापेक्षा जास्त पर्याय नसल्याने चाळीशीत वावरणाऱ्या पिढीला नवे बदल आत्मसात करण्याशिवाय गत्यंतर नव्हते. आता विशीतील्या पिढीला गायडेड मिसाईल प्रमाणे पुढे जावं लागणार आहे. अनगायडेड मिसाईल अनकंट्रोल होते त्याच पद्धतीने विशीतल्या पिढीला वापरण्यासाठी अनेक सुप्त धष्टपुष्ट व्यवस्था टपून बसलेल्या आहेत. भविष्यात ही गद्धेपंचवीशी (गद्देपंचवीशी?) संपल्यावर काय होणार हे बघणं औत्सुक्याचे आहे.

तूर्तास एवढेच.

लेखन विश्रांती!


©भूषण वर्धेकर 
५ जानेवारी २०२५
पुणे - ४१२११५

शनिवार, १ मार्च, २०२५

विडंबन

विडंबन

कुणी ट्रम्प घ्या, कुणी झेलिन्स्की घ्या 
या रे पत्रकारांनो, या रे या
आंतरराष्ट्रीय हा आनंद घ्या
वाढीव बाचाबाचीचा बाईट घ्या 

युद्धात फवारतो छुप्या कंड्या, ऑन कॅमेरा बरळतो रे
विश्वाचे भाग्य उद्याचे बोलून नासवतो
शांतता वाद्यांना फाट्यावर मारुन रे हा इव्हेंट करतो
बडबडीचा लाईव्ह कास्ट घ्या 
उन्मादाचा दृष्टांत घ्या 

चार खंडांचे वैश्विक आत्ममग्न नेते सिंहासनी
खाणं कामांचे टेंडर हे डुलत्या महाशक्ती पदी
बरळा बोंबला ट्रम्प च्या नावाने ठोठो करूनी
युद्धाचा तडका बघा
शांततेचा हा फार्स बघा

 
©भूषण वर्धेकर 
२ मार्च २०२५
पुणे 

गुरुवार, २७ फेब्रुवारी, २०२५

'छावा'च्या निमित्ताने...

छावा सिनेमा प्रदर्शित होऊन दोन आठवडे झाले तरी एकूणच सिनेमाबद्दल परीक्षण, समीक्षण, समर्थन आणि विरोध वगैरे सोशल मीडियावर अविरतपणे चालू आहे. चित्रपट का बघावा?, की नको?, बघायला कसा आहे सिनेमा?, चांगला आहे का वाईट आहे? याच्याबद्दल बोलणं, लिहिणं हे होतच राहील. कारण सिनेमा प्रदर्शित झाला आणि प्रमोशन, मार्केटिंगमध्ये जोर आला. मूळ मुद्दा येतो इतिहासाकडे बघण्यासाठी आपल्याकडे ती दृष्टी आहे का? आत्ताच्या काळात सहाशे सातशे वर्षांपूर्वी काय घडलं होतं किंवा तीनशे चारशे वर्षांपूर्वी काय घडलं होतं? वगैरे वर आपण किती काथ्याकूट करायचा याचा विचार केला पाहिजे. इतिहास जो सांगितला जातोय तो मुळातच वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून बघितला गेला पाहिजे. कारण इतिहास लिहिताना कोण कोणत्या नजरेतून पाहतो त्यानुसारच नोंदविला जातो. प्रत्येक विचारसरणीच्या व्हर्जनमध्ये ऐतिहासिक प्रसंग रेखाटले जातात. उदाहरणार्थ मराठा किंवा हिंदवी साम्राज्याचा कालावधीचा १६३० ते १८१८ असा ऐतिहासिक उल्लेख आहे. त्याकाळी मुस्लिम शासक भारतात राज्य करत होते. त्याच काळात मुघल,आदिलशाही, निजामशाही वगैरे साम्राज्य अस्तित्वात होते. ऐतिहासिक प्रसंग रेखाटले जातात ते संशोधन करून. त्या त्या साम्राज्याचा विस्तार कसा झाला तो करताना काय काय घडलं ह्याची नोंद तत्कालीन ऐतिहासिक कागदपत्रांच्या सहाय्याने पडताळा येते. याचबरोबरीने पुर्वापार चालत असलेल्या मौखिक परंपरेने जे जे सांगितले जाते ते उदाहरणार्थ लोककथा, दंतकथा, लोककला किंवा बोलीभाषेतील गद्य पद्य रचना यामार्फत लोकांपर्यंत पोचतं. या सगळ्या गोष्टींचा उपयोग चित्रपट, साहित्यात, नाटकात आजपर्यंत अनेकदा झाला आहे. पण चित्रपट, साहित्य किंवा नाटक हे रंजकता आणल्याने वाचणाऱ्याला, बघणाऱ्या लोकांना आकर्षित करतात. संशोधन करून इतिहास लिहिताना रंजक व्हायला पाहिजे म्हणून लिहिला जात नाही. तो सत्यता पडताळून, उपलब्ध माहितीनुसार अधिकृत नोंदी अभ्यासून विचारपूर्वक लिहिला जातो. विवेकी पद्धतीने लिहिला जातो. आता मूळ मुद्दा येतो तो लिहिणारे नेमके कोणत्या मानसिकतेचे आहेत? विचारसरणीचे आहेत? कारण इतिहास जर डाव्या विचारसरणीच्या लोकांच्या दृष्टीने लिहिला तर ते त्यांच्या सद्सद्विवेक बुद्धीला जे पटेल तेच लिहिणार. तीच गोष्ट उजव्या विचारसरणीच्या लोकांची. तत्सम काही द्वेष मनात धरून लिहिणारे आणि संशोधन करणारे पण वाढले आहेत राजकीय फायद्यासाठी हे नाकारता येणार नाही. अशावेळी इतिहासात नेमकं काय खरं होतं नि काय खोटं हे तपासण्यासाठी कोणतीही यंत्रणा उपलब्ध नाही. कारण अशी यंत्रणा उभी करण्यासाठी निष्पक्षपाती राजकीय आणि विवेकी  सामाजिक लोकांची गरज आहे. सध्यातरी ह्या दोन्ही प्रजाती दुर्मिळ. त्यामुळे इतिहासाचा अभ्यास करायचाच असेल तर जे जे उपलब्ध आहे ते ते म्हणाले बखरी, शकावली, तत्कालीन पत्रे, नोंदी, परदेशी प्रवासी येऊन गेले त्यांचं लिखाण आणि समकालीन साम्राज्यातील, संस्थानांतील जे कोणी इतिहासकार होते त्यांचं लिखाण पण महत्वाचे. भारतात तरी ऐतिहासिक उपलब्ध साधनांचे म्हणावे तसे संशोधन झाले नाही की जतनासाठी प्रयत्न झाले नाही. कारण इंग्रज येण्याआधी असलेली शैक्षणिक व्यवस्था आणि इंग्रजांच्या काळात लागू झालेली शिक्षणव्यवस्था यात जमीन अस्मानी फरक आहे. त्यामुळे अशा सगळ्या गोष्टींचा विचार केला तर संभाजी महाराज यांची खरीखुरी माहिती ही १९६० नंतर डॉ कमल गोखले यांच्या पुस्तकांतून सर्वसामान्य जनतेला समजली. त्याआधी वा. सी. बेंद्रे यांच्या योगदानाबद्दल चर्चा नाही झाली तर तो कृतघ्नपणा ठरेल. बखरी मध्ये आढळणाऱ्या नोंदी या इतिहासाची साक्ष वगैरे नसून तो केवळ लिखित दफ्तरदारी दस्तावेज एवढंच त्याच मूल्य. चिटणीस बखर मध्ये संभाजी महाराज यांच्या बद्दल बदनामीकारक मजकूर आहे. त्यामुळे विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस जे जे साहित्य वा नाटकं लिहिली त्यात संभाजी महाराज यांच्या बाबतीत असेच उल्लेख आढळतात. महत्त्वाचे ऐतिहासिक प्रसंग वा घटना डोळ्यासमोर ठेवून आजवर मराठीत अनेक कादंबऱ्या लिहिल्या आहेत. नाटकं रंगभूमीवर सादर केली आहेत. त्यात मनोरंजन हाच मुख्य हेतू आहे. तेच चित्रपटांचेही. मुळातच चित्रपट तयार करणं मोठं खर्चिक आणि त्यातून लोकांना दिग्दर्शकाचा 'पॉईंट ऑफ व्ह्यू ' सांगणं/ दाखवणं हे महत्त्वाचे. साहित्यात लेखकाचा पॉईंट ऑफ व्ह्यू महत्त्वाचा. नाटकात नटाने साकारलेल्या पात्राचा प्रभाव किती हे महत्त्वाचे. त्यामुळे माध्यमातून ऐतिहासिक प्रसंग दाखवले गेले म्हणजे सत्यप्रतिशत इतिहास सांगितला असं होतं नाही. चित्रपटातून दिग्दर्शकाला जे भावतं जे जाणवतं ते प्रेक्षकांच्या पुढ्यात ठेवलं जातं.


छावा चित्रपटात मध्यंतरापर्यंत चित्रपट रेंगाळलेला आहे असं जाणवलं मात्र नंतर युध्दाच्या प्रसंग, टॉर्चर सीन्स अंगावर येणारे आहेत. अभिनयाच्या बाबतीत अक्षय खन्ना, विकी कौशल ने बाजी मारलेली आहे. रश्मिका मंधांना फारच मिळमिळीत वाटते. सहकलाकार दमदार आहेत. संगीत अजून चांगले झाले असते. ऐतिहासिक युद्ध पडद्यावर दाखवणं कठीण. त्यातही जे दाखवलं जातं त्यात प्रेक्षकांना खिळवून ठेवले पाहिजे. दक्षिणेकडील चित्रपटांतून हे अनेकदा बघितले होते. हिंदी सिनेमात असे प्रसंग लार्जर दॅन लाईफ पद्धतीने दाखवून कित्येक चित्रपट हास्यास्पद झाले आहेत. छावातील युद्धं पडद्यावर बघितल्यावर काहीतरी मिसिंग असल्याचं वाटतं. कथा मधल्यामध्ये तुकड्या तुकड्यांनी लिहिल्या सारखी वाटते. कदाचित वेळेची मर्यादा असणं हेही कारण असावं. त्याचप्रमाणे किती लढाया दाखवणं, कशा पद्धतीने दाखवणं हे दिग्दर्शक ठरवतो. छावाची सिनेमॅटोग्राफी उत्तम आहे. व्हीएफएक्सचा वापर पण आताशा बघितल्या बघितल्या लगेच कळतो (थॅन्क्स टू राजमौली). शेवटच्या प्रसंगात डायलॉगबाजी, क्रूरतेने केलेला छळ, अभिनय वगैरे प्रभावित करतात. प्रेक्षकांना खिळवून ठेवण्यात लक्ष्मण उत्तेकर १००% यशस्वी झाले आहेत. ऐतिहासिक चिकित्सा न करता सिनेमा पाहणं महत्त्वाचं. लोकांना आवडतो कारण लोकांपर्यंत ठराविकच गोष्टी जाणूनबुजून आणल्या जातात. मग एकदम असं झालं होतं का हे बघितल्यावर प्रेक्षकांना भावतं. लिहिले गेलेले काही हजार, लाख वाचकांपर्यंत पोचतं. चित्रपट बघाणाऱ्या लोकांची संख्या कोटींहून जास्त आहे. त्यामुळे नाटकं, कादंबरी वगैरेंची प्रभावक्षेत्र मर्यादित आहेत. मात्र सिनेमा हा तळागाळापर्यंत पोचतो. याचं कारण पाचशे रुपये खर्च करून कोणी पुस्तक विकत घेऊन वाचणारे असतील तर त्यापेक्षा जास्त पाचशे रुपये खर्च करून तिकिट खरेदी करून चित्रपट पाहणारे असतात. त्यामुळे शिवाजी सावंत यांच्या छावा कादंबरीत संभाजी महाराज यांना क्रूरतेने छळले आणि मारले. हे वर्णन आणि चित्रपटात दाखवण्यात आलेले दृश्य चित्रण यात नक्कीच फरक पडणार. दृश्ये पाहून आणि लेखन वाचून दाहकता उभी करणं ही वेगवेगळी आयुधे आहेत. सध्यातरी सिनेमा प्रदर्शित झाला आणि ज्यांना संभाजी महाराज यांच्या बद्दल फारशी माहिती नाही अशी बरीच भोळी भाबडी जनता आहे त्यांना छावा अपील झाला. त्यात प्रमोशन वगैरे धुवांधार झाले त्यामुळे मेडिया मार्फत अनेकांपर्यंत पोचला. जनतेला चित्रपट आवडल्या शिवाय डोक्यावर घेत नाहीत. नाही आवडला तर चित्रपट सपशेल आपटतात. छावा चालतोय, लोकांना आकर्षित करतोय कारण बऱ्यापैकी टू द पॉईंट गोष्टी दाखवल्या आहेत. संभाजी महाराजांच्या कारकिर्दीतील सगळ्याच महत्त्वाच्या घटना एकाच सिनेमात दाखवण्यासाठी अट्टाहास केला नाही. पहिल्या एक तासभरात शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर मराठ्यांच्या साम्राज्याचा विस्तार कसा झाला त्यासाठी संभाजी महाराज यांनी केलेल्या मोहिमा नंतर राज्याभिषेक नंतर अंतर्गत असंतोष, कौटुंबिक बंड वगैरे वगैरे करत तुकड्या तुकड्यांनी संभाजी महाराजांच्या कारकिर्दीतील घटनांचा आढावा घेतला आहे. मध्यंतरानंतर मात्र लढवय्ये आणि छळ सहन करणारे संभाजी महाराज यावर संपूर्ण फोकस आहे. त्यामुळे कित्येक ऐतिहासिक घटना, संदर्भ, प्रसंग माहितगार लोकांना राहून गेल्यासारखे वाटतात. दिग्दर्शक म्हणून उत्तेकरांनी चित्रपट प्रभावी होण्यासाठी महाराजांच्या शेवटच्या दिवसांचे चित्रणावर फोकस केला आहे. त्यामुळे इतिहासाचा कित्येक घटनांचा उल्लेख केला नाही. अर्थात ती कलाकारांची सिनेमॅटिक लिबर्टी आहे. 


उण्यापुऱ्या बत्तीस वर्षांच्या कालावधीत आठ वर्षे छत्रपती म्हणून संभाजी महाराजांची कारकीर्द. अनेक भाषा त्यांना अवगत होत्या. त्यांनी लिहिलेल्या साहित्याची दखल घेणं गरजेचं. त्यांच्या कारकिर्दीत अनेक महत्त्वाच्या लढाया झाल्या. त्यात पोर्तुगीजांशी गोव्यातील लढाई, जंजिऱ्याच्या सिद्धी सोबतचा लढा, दक्षिणेकडील लढाया या महत्त्वाच्या आहेत. ह्या लढाया जरी सिनेमात दाखवल्या असत्या तरी सिनेमाची लांबी वाढली असती. संगमेश्वर येथे सरदेसाई वाड्यातील लढत सोडली तर बाकीच्या लढाया दाखवताना दिग्दर्शकाने हात आवरता घेतला असं दिसतं. स्वराज्य विस्ताराचा भीमपराक्रम करणाऱ्या संभाजी महाराजांच्या बाबतीत बखरीत ऐतिहासिक प्रसंग रेखाटले ते त्यांच्या बदनामीचे. हीच महाराष्ट्राची खूप मोठी शोकांतिका आहे. संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर मराठ्यांचे सत्तासंघर्ष जसे वाढले ते १७३१ च्या वारणेच्या तहा पर्यंत चालू होते. ह्या ऐतिहासिक घटनांची सुरुवात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर जी दुफळी निर्माण झाली होती त्याची कारणं अंतर्गत बंड, असंतोष, कौटुंबिक कलह वगैरे असावीत. त्यात तत्कालीन अल्पसंतुष्ट जे कोणी असतील त्यांना संभाजी महाराज हे निश्चितच खटकत असणार. दोषी अनाजी पंतला हत्तीच्या पायाखाली दिले होते महाराजांनी. असे तुरळकच संदर्भ दाखवून सिनेमा पुढं जातो. त्यामुळे सिनेमा बघताना इतिहास शोधून काही हाती लागत नाही. सध्या तरी छावाची हवा आहे. सिनेमा प्रदर्शित झाला आणि सोशल मीडिया मुळं पब्लिसिटी झाली त्याचा फायदा होतोय. असाच एक दोन आठवडा जाईल. 


ऐतिहासिक चिकित्सा होणं आणि ऐतिहासिक प्रसंग साहित्यातून सांगितले जाणं यात फार फरक आहे. कादंबरी मधून एखाद्या महापुरुषाचं आयुष्य जेव्हा वाचकांसमोर मांडले जाते त्यात लेखकाची लेखनशैली महत्त्वाची. लेखन जेवढं प्रवाही तेवढा वाचक गुंतत जातो. मात्र संशोधन करून इतिहास लिहिताना ही रंजकता गरजेची नसते. तथ्य, पुरावे, संदर्भ आणि अनुमान यावर आधारित विवेकी मांडणी महत्वाची. मराठी भाषेत कैक कथा, कादंबरीत अशी ऐतिहासिक महापुरुषांची गाथा रंगवलेली आहे. लेखकाला जे वाचकांसमोर मांडावेसे वाटते तो ते लिहितो. वाचकाला आवडलं तर ते पुस्तकाची मागणी वाढते. वाचक वाढतात . तसाच प्रकार सिनेमाचा. त्यात दिग्दर्शकाचा 'पॉईंट ऑफ व्ह्यू' महत्वाचा. इतिहासात जे घडले त्याची मांडणी कोणी धर्माच्या आधारावर करतो. कोणी साम्राज्याचा विस्तार करण्यासाठी इतिहासात अमुक तमुक घडलं वगैरे मांडतो. ज्याची त्याची दृष्टी. काहींना द्वेषमूलक लिहायला आवडतं. लिहितात. त्यांचेच बगलबच्चे, सगेसोयरे तेच खरं मानून फुशारकी मारतात. मराठ्यांचा इतिहास लिहिताना काही ठोकताळे खूप महत्त्वाचे. विशेषतः तारखा सनावळ्या. ऐतिहासिक दस्तावेज शोधले तर तिथी, मराठी महिने यांच्या नोंदी. त्यात ग्रेगोरियन कॅलेंडर स्विकारले गेल्यामुळे तारखांचे आणि तत्कालीन तिथीचे घोळ. जे जे उपलब्ध आहे ते अस्सल आहे की नाही हे सिद्ध करण्यासाठी समकालीन साहित्य संदर्भ पण तपासावे लागतात. एवढे सगळे सव्य अपसव्य करून एखादी घटना प्रकाशित झाली तर तीच्या वर साधकबाधक चर्चा झाली पाहिजे. सप्रमाण सिद्ध झाले पाहिजे. अशा सगळ्या कसोट्यांवर आधारलेली असते वैचारिक मांडणी. जे संशोधक, अभ्यासक आहेत तेच हा उहापोह करतील. बाकीचे रसिक प्रिय, वाचकप्रिय लेखक, नवलेखक मंडळी एखाद्या घटनेचे गांभीर्य लक्षात न घेता मनातले विचार इतिहासात घुसडून मिरवतात. पायपोस राहिलेला नाही. 


भारतात व्यापारासाठी किंवा लूटमार करण्यासाठी युरोपियन आले ते पंधराव्या शतकाच्या अखेरीस. त्याआधी परकीय आक्रमणे झाली. इस्लामिक शासक भारतात राज्य करत होते. तेव्हा तत्कालीन भारतात राजे, महाराजे होते. मुघल होते. वेगवेगळी राज्यं विखुरलेली होती. मात्र १६३० ते १८१८ हा कालखंड मराठा साम्राज्याचा इतिहासात मानला जातो. १८१८ नंतर ब्रिटिश सक्रिय झाले. दरम्यान युरोपियन वसाहतींच्या पण एकमेकांवर कुरघोड्या होत होत्या. तत्कालीन इस्लामिक शासक यांच्याविरोधात पण ब्रिटिश लढले. ते काही स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी नव्हते तर आपलं साम्राज्य टिकवण्यासाठी वाढवण्यासाठी लढले होते. तत्कालीन भारतीय भूखंडावरील लढाया ह्या अशा गुंतागुंतीच्या होत्या. ज्या त्या इतिहासकाराने त्या त्या दृष्टीने बघितल्या, लिहिल्या. असा हा समग्र समकालीन इतिहास बघितला पाहिजे. इतिहासाकडे बघताना नेहमी सजगदृष्टीने बघितलं पाहिजे. याचे मुख्य कारण असं की, इतिहास जेव्हा लिहिला जातो किंवा इतिहासावर जेव्हा संशोधन केलं जातं तेव्हा उपलब्ध कागदपत्रे जी असतात त्याचा आधार घेऊन काहीतरी नमूद केलं जातं आणि ते केलेले लिखाण हे आधार मानलं जातं. अशावेळी परकीय इतिहासकारांनी नोंदवलेली माहिती पुष्टीसाठी गरजेची असते. ह्या सर्व गोष्टी सर्वसामान्य जनतेला शैक्षणिक पाठ्यपुस्तकातून जेवढ्या परिचयाच्या असतात त्यातच त्यांची ऐतिहासिक समज असते. शैक्षणिक पाठ्यपुस्तकातून नेमकं काय द्यायचे ह्याचे सर्वाधिकार हे सत्ताधाऱ्यांना असतात. त्यामुळे जे शिकलो नाही किंवा शिकवलं नाही ते जर साहित्य, सिनेमा नाटक वगैरे माध्यमातून जनतेसमोर आले तर त्यावर चर्चा, वादविवाद होणारच. सर्वसामान्य जनतेला सिनेमा म्हणजे जनजागृती साठी आहे असे वाटतं अशावेळी. अशा प्रकारे लिहिलेले, दाखवलेले आणि भूतकाळात घडलेले प्रसंग हे नेहमी पडताळणी करून घेणं गरजेचं. तेवढा वकूब सर्वसामान्य जनतेचा नसतोच म्हणा! शैक्षणिक व्यवस्था ज्याप्रकारे उभी केली जाते किंवा लादली जाते त्याचीच ही फळं. सिनेमाची तीच खासियत आहे की कन्व्हिक्शन स्ट्रॉंग असेल तर लोकांवर मोठ्या प्रमाणात प्रभाव पडतो. त्यामुळे सिनेमात दाखवली जाणारी हिंसा, मारधाड कधी पोएटिक जस्टीस वाटते किंवा शोकांतिका वाटते. महाराजांची हत्या भयानक छळले म्हणून झाली हे लिखाणातून एवढं भिडत नाही जेवढं दाखवण्यातून भिडतं. हीच तर दृश्यकला माध्यमाची मर्मस्थळे आहेत. याआधीही यांचा वापर खुबीने केला. आता होतोय आणि भविष्यात पण होईल. उदाहरणार्थ आपण एक उदाहरण घेऊ. गुजरात राज्यातील २००२ सालात ज्या दंगली झाल्या त्यात मुस्लिम समाजावर जे हल्ले झाले त्यावर रक्तरंजित प्रसंग जर एखाद्या सिनेमात दाखवले की कसे तत्कालीन हिंसक घोळके निष्पाप मुस्लिमांना टार्गेट करून मारत होते. तर आज छावा वर आज जे आक्षेप घेत आहेत तीच मंडळी ह्या सिनेमाला डोक्यावर घेतील. काश्मीर फाईल्स सिनेमा प्रदर्शित झाला तेव्हा शेवटी जो प्रसंग दाखवला त्यावेळेस असाच प्रभाव प्रेक्षकांवर पडला. गिरीजा टिक्कू यांना ज्या क्रूरतेने ठार मारले होते त्याच्या बातम्या, माहिती किंवा पुस्तकातून आधीच वाचकांना उपलब्ध होती. सिनेमाचा प्रभाव पडला आणि एकूणच त्याकाळी जे काही भयंकर घडलं यांची पुन्हा एकदा शोकात्म जाणीव सर्वसामान्य जनतेला झाली. भविष्यात समजा आजवरच्या दलितांवर जे हल्ले झाले किंवा सवर्णांच्या छळाच्या गोष्टी सिनेमातून कन्व्हिक्शनने दाखवल्या तर जनतेला अपील होणारच. 


सिनेमा संपतो आणि एक नैराश्य, हरल्याची भावना प्रेक्षक चित्रपटगृहातून बाहेर पडतो हे काही नवं नाही. २००५ सालच्या डोंबिवली फास्ट हा सिनेमात शेवटच्या फ्रेम मध्ये मेलेली घूस, घोंघावणाऱ्या माशा लोकांना आत्ममग्न करतात. २०१३ सालच्या फॅंन्ड्री सिनेमात शेवटचा मारलेल्या दगडाने कित्येक तास विचारमग्न होतात. सैराटचा शेवट पण तसाच सुन्न करणारा. असे कितीतरी कन्व्हिक्शन स्ट्रॉंग असणाऱ्या दिग्दर्शकांचे सिनेमे लोकांना आवडले. ते डोक्यावर घेतले. कैक चांगले सिनेमे लोकांना आवडले नाहीत. लोकांना काय आवडतं याच्यावर सगळं अवलंबून असते. दिग्दर्शक म्हणून मला काय सांगायचं आहे हे महत्त्वाचे. लक्ष्मण उत्तेकर सध्यातरी फस्ट क्लास मध्ये पास झाले आहेत. गंमत म्हणजे सिनेमात कुठंच हिंदू मुस्लिम असा धार्मिक उल्लेख नाही की अमुक एका जातीच्या लोकांना दोषी ठरवलं नाही. सिनेमात अभिनय, सिनेमॅटोग्राफी, दमदार डायलॉगबाजी लोकांना आकर्षित करते. सिनेमातून जनजागृती वगैरे म्हणजे गाव गप्पा मारल्या सारखं आहे. सिनेमातून जाणीव करून देऊन शकता. जनतेने त्यातून किती घ्यावं ते ठरवू शकत नाही. छावा सारख्या सिनेमा बघितल्यावर लोक थिएटरमधून तलवारी घेऊन बाहेर पडणार आहेत का संभाजी महाराजांच्या मृत्यूचा बदला घेण्यासाठी? अर्थातच नाही! लोकांच्या डोक्यात इतिहास असतो त्याला जातपात धर्माची लेबलं नंतर लावली जातात. इतिहासात धर्माच्या नावाखाली, साम्राज्याचा विस्तार करण्यासाठी आणि लूटमार करण्यासाठी लढाया झाल्या, हिंसा झाली. हे त्रिकालाबाधित सत्य आहे. ते तरी कोणीही नाकारू शकत नाही. सध्याच्या काळात न आवडणाऱ्या लोकांची सत्ता आल्यानंतर खूप निराश झालेले लोक आहेत आणि भविष्यात बदल होईल असे वाटणारे पण खूप आशावादी लोक आहेत. सर्वसामान्य जनतेला ह्याच्याशी काहीएक देणंघेणं नाही. हीच ती सर्वसामान्य जनता आहे जी लोकशाही प्रक्रियेत सर्वात जास्त सहभागी होऊन जे जे सक्षम त्यांना संधी देते. त्यामुळे एखाद्या सिनेमामुळे सामाजिक सौहार्द बिघडणार नाही हे देखील लक्षात ठेवलं पाहिजे.


सरतेशेवटी छावा बघायचा असेल तर उत्तम अभिनयासाठी, संभाजी महाराज यांच्यातील लढवय्या बघण्यासाठी बघावा. 


© भूषण वर्धेकर 
२६ फेब्रुवारी २०२५
पुणे 

भैरु पैलवान की जय!

गावातील भैरु पैलवान पंचक्रोशीत लय फेमस व्हता. कुणाच्या अध्यातमध्यात नसतंय म्हणून. गपगुमान आपआपली कामं करायची, सकाळ संध्याकाळ कसरत करायची, ता...